Thế vận hội đã phát triển vượt bậc kể từ lần đầu tiên được tổ chức vào năm 1896. Trong nửa sau của thế kỷ XX, cả chi phí đăng cai và doanh thu tạo ra từ sự kiện này đều tăng nhanh chóng, gây ra tranh cãi về gánh nặng mà các quốc gia chủ nhà phải gánh chịu. Ngày càng có nhiều nhà kinh tế cho rằng lợi ích của việc đăng cai Thế vận hội thường bị phóng đại hoặc thậm chí không tồn tại, khiến nhiều quốc gia chủ nhà phải gánh những khoản nợ lớn và nghĩa vụ bảo trì. Các nhà phân tích này đề xuất rằng các ủy ban Olympic nên cải cách quy trình đấu thầu và lựa chọn để khuyến khích lập kế hoạch ngân sách thực tế, tăng cường tính minh bạch và thúc đẩy các khoản đầu tư bền vững phục vụ lợi ích công cộng. Tuy nhiên, Ủy ban Olympic Quốc tế (IOC) và những người ủng hộ vẫn cho rằng việc đăng cai có thể nâng cao vị thế toàn cầu của một thành phố và tạo ra lợi ích kinh tế thông qua du lịch và đầu tư vào cơ sở hạ tầng.
Các kỳ Thế vận hội gần đây đã làm nổi bật cuộc tranh luận đang diễn ra về chi phí và lợi ích của việc tổ chức một sự kiện lớn như vậy. Thế vận hội Tokyo 2020 tiếp tục chuỗi chi phí vượt mức kéo dài hàng thập kỷ, tăng cao hơn dự kiến sau sự chậm trễ chưa từng có do đại dịch. Bốn năm sau, chủ nhà mùa hè Paris cũng sẽ phải đối mặt với hóa đơn hàng tỷ đô la. Và với việc các chủ nhà trước đây vẫn đang phải vật lộn với các khoản nợ mà họ phải gánh chịu, một số thành phố ứng cử viên cho các kỳ Thế vận hội trong tương lai đã rút hồ sơ dự thầu hoặc thu hẹp kế hoạch của họ.
Chi phí đăng cai các kỳ Thế vận hội trở thành mối quan tâm từ khi nào?
Trong phần lớn thế kỷ XX, việc tổ chức Thế vận hội là một gánh nặng có thể quản lý được đối với các thành phố chủ nhà. Các sự kiện được tổ chức ở các quốc gia giàu có, ở Châu Âu hoặc Hoa Kỳ, và trong thời đại trước khi phát sóng truyền hình, các chủ nhà không mong đợi kiếm được lợi nhuận. Thay vào đó, các kỳ Thế vận hội được tài trợ công khai, với các quốc gia này có vị thế tốt hơn để chịu chi phí do nền kinh tế lớn hơn và cơ sở hạ tầng tiên tiến hơn.
Những năm 1970 đánh dấu một bước ngoặt, nhà kinh tế học Andrew Zimbalist, tác giả của ba cuốn sách về kinh tế Olympic, viết. Các kỳ Thế vận hội đã phát triển nhanh chóng, với số lượng người tham gia Thế vận hội Mùa hè gần như tăng gấp đôi so với đầu thế kỷ XX và số lượng sự kiện tăng một phần ba trong những năm 1960. Nhưng việc lực lượng an ninh giết hại người biểu tình trước thềm Thế vận hội Mexico City 1968 và vụ tấn công khủng bố chết người của nhóm chiến binh Palestine có tên Tổ chức Tháng Chín Đen nhằm vào các vận động viên Israel tại Thế vận hội Munich 1972 đã làm hoen ố hình ảnh của Thế vận hội, và sự hoài nghi của công chúng về việc gánh nợ để đăng cai Thế vận hội ngày càng tăng.* Năm 1972, Denver trở thành thành phố chủ nhà được chọn đầu tiên và duy nhất từ chối cơ hội đăng cai sau khi cử tri thông qua một cuộc trưng cầu dân ý từ chối chi thêm tiền công cho Thế vận hội. Một nghiên cứu năm 2024 của Đại học Oxford ước tính rằng, kể từ năm 1960, chi phí trung bình để đăng cai đã gấp ba lần giá thầu.
Thế vận hội Mùa hè 1976 ở Montreal trở thành biểu tượng cho những rủi ro tài chính của việc đăng cai. Chi phí dự kiến là 124 triệu đô la thấp hơn hàng tỷ so với chi phí thực tế, phần lớn là do chậm trễ xây dựng và chi phí vượt mức cho một sân vận động mới, gây khó khăn cho người nộp thuế của thành phố với khoản nợ khoảng 1,5 tỷ đô la mất gần ba thập kỷ để trả hết.
Los Angeles là thành phố duy nhất đấu thầu cho Thế vận hội Mùa hè 1984, cho phép thành phố này đàm phán các điều khoản đặc biệt thuận lợi với IOC. Quan trọng nhất, Los Angeles đã có thể dựa gần như hoàn toàn vào các sân vận động và cơ sở hạ tầng hiện có thay vì hứa hẹn các cơ sở mới xa hoa để thu hút ủy ban tuyển chọn của IOC. Điều đó, kết hợp với sự tăng vọt trong doanh thu phát sóng truyền hình, đã khiến Los Angeles trở thành thành phố duy nhất kiếm được lợi nhuận từ việc đăng cai Thế vận hội, kết thúc với thặng dư hoạt động 215 triệu đô la.
Thành công của Los Angeles đã dẫn đến sự gia tăng số lượng các thành phố đấu thầu—từ hai cho Thế vận hội 1988 đến mười hai cho Thế vận hội 2004. Điều này cho phép IOC chọn các thành phố có kế hoạch đầy tham vọng nhất—và đắt đỏ nhất. Ngoài ra, như các nhà nghiên cứu Robert Baade và Victor Matheson chỉ ra, việc đấu thầu của các nước đang phát triển đã tăng hơn gấp ba lần sau năm 1988. Các quốc gia như Trung Quốc, Brazil và Nga đã háo hức sử dụng các kỳ Thế vận hội để chứng minh sự tiến bộ của họ trên trường quốc tế.
Tuy nhiên, các quốc gia này đã đầu tư những khoản tiền khổng lồ để tạo ra cơ sở hạ tầng cần thiết. Chi phí đã tăng lên hơn 50 tỷ đô la cho Thế vận hội Mùa đông 2014 ở Sochi, 20 tỷ đô la cho Thế vận hội Mùa hè 2016 ở Rio de Janeiro và 39 tỷ đô la theo báo cáo cho Thế vận hội Mùa đông 2022 ở Bắc Kinh, theo ước tính của Business Insider. (Trung Quốc cho biết Thế vận hội chỉ tốn 4 tỷ đô la.)
Những chi phí này đã khiến một số thành phố rút hồ sơ dự thầu cho các kỳ Thế vận hội sắp tới. Năm 2019, IOC đã thông qua một quy trình để làm cho việc đấu thầu ít tốn kém hơn, kéo dài thời gian đấu thầu và mở rộng các yêu cầu về địa lý để cho phép nhiều thành phố, tiểu bang hoặc quốc gia đồng tổ chức. Nhưng điều này vẫn chưa chuyển thành nhiều nhà thầu hơn. Năm 2021, Brisbane, Australia, chủ nhà của Thế vận hội Mùa hè 2032, trở thành thành phố đầu tiên giành được quyền đăng cai Thế vận hội mà không bị phản đối kể từ Los Angeles năm 1984.
Các thành phố phải chịu những chi phí nào khi đăng cai Thế vận hội?
Các thành phố đầu tư hàng triệu đô la vào việc đánh giá, chuẩn bị và nộp hồ sơ dự thầu cho IOC. Chi phí lập kế hoạch, thuê tư vấn, tổ chức sự kiện và đi lại cần thiết luôn nằm trong khoảng từ 50 triệu đến 100 triệu đô la. Tokyo đã chi tới 150 triệu đô la cho hồ sơ dự thầu thất bại năm 2016 và khoảng một nửa số đó cho hồ sơ dự thầu thành công năm 2020, trong khi Toronto quyết định rằng họ không đủ khả năng 60 triệu đô la cần thiết cho hồ sơ dự thầu năm 2024.
Một khi một thành phố được chọn đăng cai, họ có khoảng một thập kỷ để chuẩn bị cho sự đổ bộ của các vận động viên và khách du lịch. Thế vận hội Mùa hè lớn hơn nhiều, thu hút hàng trăm ngàn khách du lịch nước ngoài đến xem hơn mười ngàn vận động viên thi đấu trong khoảng ba trăm sự kiện, so với dưới ba ngàn vận động viên thi đấu trong khoảng một trăm sự kiện trong Thế vận hội Mùa đông. Nhu cầu cấp thiết nhất là tạo ra hoặc nâng cấp các cơ sở thể thao chuyên dụng cao như đường đua xe đạp và đấu trường nhảy trượt tuyết, Làng Olympic và một địa điểm đủ lớn để tổ chức lễ khai mạc và bế mạc.
Ngoài ra, thường có nhu cầu về cơ sở hạ tầng chung hơn, đặc biệt là nhà ở và giao thông. IOC yêu cầu các thành phố đăng cai Thế vận hội Mùa hè phải có tối thiểu 40.000 phòng khách sạn, điều này trong trường hợp của Rio đòi hỏi phải xây dựng 15.000 phòng khách sạn mới. Đường xá, đường tàu và sân bay cũng cần được nâng cấp hoặc xây dựng.
Nhìn chung, chi phí cơ sở hạ tầng này dao động từ 5 tỷ đô la đến hơn 50 tỷ đô la. Nhiều quốc gia biện minh cho những chi tiêu như vậy với hy vọng rằng chi tiêu sẽ tồn tại lâu hơn Thế vận hội. Ví dụ, khoảng 85%[PDF] ngân sách hơn 50 tỷ đô la của Thế vận hội Sochi 2014 đã dành cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng phi thể thao từ đầu. Hơn một nửa ngân sách 45 tỷ đô la của Bắc Kinh 2008 dành cho đường sắt, đường bộ và sân bay, trong khi gần một phần tư dành cho các nỗ lực làm sạch môi trường.
Chi phí vận hành chiếm một phần nhỏ hơn nhưng vẫn đáng kể trong ngân sách Thế vận hội của chủ nhà. Chi phí an ninh đã leo thang nhanh chóng kể từ các cuộc tấn công ngày 11 tháng 9—Sydney đã chi 250 triệu đô la vào năm 2000 trong khi Athens đã chi hơn 1,5 tỷ đô la vào năm 2004 và chi phí vẫn ở mức từ 1 tỷ đô la đến 2 tỷ đô la kể từ đó. (Chúng thậm chí còn cao hơn trong đại dịch COVID-19 năm 2022, khi Tokyo được báo cáo là đã chi 2,8 tỷ đô la chỉ cho công tác phòng chống dịch bệnh.)
Cũng gây rắc rối là cái gọi là voi trắng, hay các cơ sở đắt tiền mà do kích thước hoặc tính chất chuyên biệt của chúng, có mục đích sử dụng hạn chế sau Thế vận hội. Những điều này thường áp đặt chi phí trong nhiều năm tới. Sân vận động Olympic của Sydney khiến thành phố tốn 30 triệu đô la mỗi năm để bảo trì. Sân vận động “Tổ chim” nổi tiếng của Bắc Kinh tốn 460 triệu đô la để xây dựng, cần 10 triệu đô la mỗi năm để bảo trì và chủ yếu không được sử dụng sau Thế vận hội 2008, cho đến khi thành phố sử dụng lại để đăng cai Thế vận hội Mùa đông 2022. Hầu như tất cả các cơ sở được xây dựng cho Thế vận hội Athens 2004, mà chi phí góp phần vào cuộc khủng hoảng nợ của Hy Lạp, hiện đang bị bỏ hoang. Ở Montreal, sân vận động Olympic được gọi là Big O thường được cách điệu là Big Owe vì chi phí khổng lồ của nó; vào năm 2024, chính phủ Quebec cho biết họ sẽ chi 870 triệu đô la để thay thế mái che của sân vận động hiếm khi được sử dụng này lần thứ ba, khiến các nhà phê bình thúc đẩy việc phá dỡ nó.
Các nhà kinh tế cho rằng cái gọi là chi phí ngầm của Thế vận hội cũng phải được xem xét. Chúng bao gồm chi phí cơ hội của chi tiêu công có thể đã được chi cho các ưu tiên khác. Việc trả nợ còn lại sau khi đăng cai Thế vận hội có thể gây gánh nặng cho ngân sách công trong nhiều thập kỷ. Montreal đã mất đến năm 2006 để trả hết khoản nợ cuối cùng từ Thế vận hội 1976, trong khi hàng tỷ đô la nợ Thế vận hội của Hy Lạp đã giúp phá sản đất nước.
Các chuyên gia ước tính rằng chi phí nợ và bảo trì của Thế vận hội Mùa đông Sochi 2014 sẽ khiến người nộp thuế Nga tốn gần 1 tỷ đô la mỗi năm trong tương lai gần. Nhưng trong khi một số người ở Sochi coi các sân vận động không được sử dụng và các cơ sở xây dựng quá mức là một sự lãng phí, những cư dân khác lại cho rằng rằng Thế vận hội đã thúc đẩy chi tiêu cho đường xá, hệ thống nước và các hàng hóa công cộng khác mà lẽ ra không xảy ra.
Lợi ích so với chi phí như thế nào?
Khi chi phí đăng cai tăng vọt, doanh thu chỉ bù đắp một phần chi phí. Thế vận hội Mùa hè Bắc Kinh 2008 tạo ra doanh thu 3,6 tỷ đô la, so với hơn 40 tỷ đô la chi phí và Thế vận hội Mùa hè bị trì hoãn ở Tokyo tạo ra 5,8 tỷ đô la doanh thu và 13 tỷ đô la chi phí. Hơn nữa, phần lớn doanh thu không thuộc về chủ nhà—IOC giữ hơn một nửa tổng doanh thu truyền hình, thường là khoản tiền lớn nhất do Thế vận hội tạo ra.
Các nghiên cứu tác động được thực hiện hoặc ủy quyền bởi các chính phủ chủ nhà trước Thế vận hội thường cho rằng việc đăng cai sự kiện này sẽ mang lại một sự thúc đẩy kinh tế lớn bằng cách tạo việc làm, thu hút khách du lịch và thúc đẩy sản lượng kinh tế nói chung. Tuy nhiên, nghiên cứu được thực hiện sau Thế vận hội cho thấy rằng những lợi ích được cho là này là đáng ngờ.
Ví dụ, trong một nghiên cứu về Thế vận hội Salt Lake City 2002, Matheson, cùng với các nhà kinh tế Robert Baumann và Bryan Engelhardt, đã tìm thấy một sự thúc đẩy ngắn hạn [PDF] của bảy ngàn việc làm bổ sung—khoảng một phần mười số lượng được các quan chức hứa hẹn—và không có sự gia tăng việc làm lâu dài. Như một nghiên cứu của Ngân hàng Tái thiết và Phát triển Châu Âu giải thích, các công việc được tạo ra bởi việc xây dựng Olympic thường là tạm thời và trừ khi khu vực chủ nhà đang phải chịu tỷ lệ thất nghiệp cao, các công việc chủ yếu dành cho những công nhân đã có việc làm, làm giảm tác động đến nền kinh tế rộng lớn hơn.
Các nhà kinh tế cũng đã phát hiện ra rằng tác động đến du lịch là hỗn hợp, vì an ninh, sự đông đúc và giá cả cao hơn mà Thế vận hội mang lại làm nản lòng nhiều du khách. Barcelona, nơi đăng cai năm 1992, được trích dẫn là một câu chuyện thành công về du lịch, tăng từ vị trí thứ mười một lên thứ sáu điểm đến phổ biến nhất ở Châu Âu sau Thế vận hội Mùa hè ở đó và Sydney và Vancouver đều chứng kiến sự gia tăng nhẹ về du lịch sau khi họ đăng cai. Nhưng Baade và Matheson phát hiện ra rằng Bắc Kinh, London và Salt Lake City đều chứng kiến sự sụt giảm về du lịch trong những năm họ đăng cai Thế vận hội.
Ở Brazil, quốc gia Nam Mỹ đầu tiên đăng cai Thế vận hội, chi phí cho Thế vận hội 2016 vượt quá 20 tỷ đô la, với riêng thành phố Rio phải gánh chịu ít nhất 13 tỷ đô la. Bị thách thức bởi cuộc suy thoái sâu sắc của đất nước, Rio đã yêu cầu một gói cứu trợ 900 triệu đô la từ chính phủ liên bang để trang trải chi phí tuần tra Thế vận hội và không thể trả lương cho tất cả các nhân viên chính phủ của mình. Thành phố cũng phải đầu tư mạnh vào một loạt cơ sở hạ tầng rộng lớn, được cho là để phục hồi một số khu phố đang gặp khó khăn của nó, nhưng sau đó hầu hết các địa điểm đã bị bỏ hoang hoặc hầu như không được sử dụng.
Cuối cùng, có rất ít bằng chứng cho thấy tác động kinh tế tích cực tổng thể. Cục Nghiên cứu Kinh tế Quốc gia đã công bố những phát hiện rằng việc đăng cai có tác động tích cực đến thương mại quốc tế của một quốc gia. Nhưng các nhà kinh tế Stephen Billings và Scott Holladay không tìm thấy tác động lâu dài của việc đăng cai đối với tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của một quốc gia.
Đại dịch đã ảnh hưởng đến chi phí của Thế vận hội Tokyo như thế nào?
Một cơ quan chính phủ Nhật Bản độc lập cho biết, chi phí tổ chức Thế vận hội là 13 tỷ đô la, gấp hơn hai lần so với những gì các nhà tổ chức đã dự kiến khi Nhật Bản giành được quyền đăng cai vào năm 2013. Tuy nhiên, chi phí cuối cùng vẫn chưa bằng một nửa so với những gì các kiểm toán viên tương tự dự đoán vào năm 2019 và phù hợp với chi phí mà các chủ nhà mùa hè gần đây khác phải chịu. (Các nhà kinh tế cho rằng con số này không bao gồm chi phí đất đai và vận chuyển, với tổng số thực tế đâu đó từ 19–34 tỷ đô la.)
Chi phí tăng vọt một phần vì các hạn chế do đại dịch yêu cầu bỏ qua khán giả, loại bỏ ước tính 800 triệu đô la doanh thu từ bán vé và gây ra hàng trăm ngàn lượt hủy phòng khách sạn. Thành phố cũng phải đầu tư mạnh vào cơ sở hạ tầng, phần lớn trong số đó có tiện ích lâu dài đáng ngờ. Việc xây dựng các địa điểm mới tốn ước tính 3 tỷ đô la, bao gồm 1,4 tỷ đô la cho Sân vận động Quốc gia mới không có người trong Thế vận hội. Tokyo sẽ tư nhân hóa sân vận động vào tháng 4 năm 2025, đã bán quyền vận hành nó trong ba mươi năm để đổi lấy chỉ một phần tư chi phí xây dựng của nó.
Chi phí có thể có của Thế vận hội Paris 2024 là bao nhiêu?
Paris đã dự trù khoảng 8 tỷ đô la cho Thế vận hội 2024 khi giành được quyền đăng cai vào năm 2017. Thành phố kể từ đó đã tăng ngân sách của mình thêm vài tỷ đô la. Theo phân tích của S&P Global Ratings, chi phí được chia tương đối đồng đều giữa chi phí vận hành và cơ sở hạ tầng mới. Nếu chi phí cuối cùng vẫn ở mức đó, Paris sẽ tổ chức Thế vận hội Mùa hè rẻ nhất trong nhiều thập kỷ.
Các nhà tổ chức cho biết quyết định dựa gần như hoàn toàn vào các địa điểm hiện có, chẳng hạn như những địa điểm được xây dựng cho Giải quần vợt Pháp mở rộng hàng năm và Giải vô địch bóng đá châu Âu 2016, đã giữ chi phí ở mức thấp. Các trận đấu cũng sẽ được trải rộng đến các sân vận động ở các thành phố khác của Pháp, bao gồm Lyon, Marseille và Nice. Nhưng Paris vẫn chi 4,5 tỷ đô la cho cơ sở hạ tầng, bao gồm 1,6 tỷ đô la cho Làng Olympic, giá của nó ít nhất là một phần ba so với ngân sách ban đầu.
Làm thế nào có thể làm cho Thế vận hội dễ quản lý hơn?
Một sự đồng thuận đã tăng lên giữa các nhà kinh tế rằng Thế vận hội cần cải cách để làm cho chúng giá cả phải chăng hơn cho chủ nhà. Nhiều người đã chỉ ra rằng quy trình đấu thầu của IOC khuyến khích chi tiêu lãng phí bằng cách ưu tiên các chủ nhà tiềm năng đưa ra các kế hoạch đầy tham vọng nhất. Cái gọi là lời nguyền của người chiến thắng có nghĩa là các giá thầu thổi phồng quá mức—thường được thúc đẩy bởi các lợi ích xây dựng và khách sạn địa phương—liên tục vượt quá giá trị thực tế của việc đăng cai. Các nhà quan sát cũng chỉ trích IOC vì không chia sẻ nhiều hơn doanh thu tăng trưởng nhanh chóng do Thế vận hội tạo ra.
Tham nhũng cũng đã cản trở quy trình lựa chọn của IOC. Các vụ bê bối hối lộ đã làm hoen ố Thế vận hội Nagano năm 1998 và Thế vận hội Salt Lake City năm 2002. Năm 2017, người đứng đầu ủy ban Olympic Rio bị buộc tội tham nhũng vì bị cáo buộc thực hiện các khoản thanh toán để đảm bảo Thế vận hội Brazil và các cáo buộc về các khoản thanh toán bất hợp pháp xuất hiện trong quá trình lựa chọn Tokyo 2020.
Đáp lại, IOC dưới thời Chủ tịch Thomas Bach đã thúc đẩy các cải cách đối với quy trình, được gọi là Chương trình nghị sự Olympic 2020. Các khuyến nghị này bao gồm giảm chi phí đấu thầu, cho phép chủ nhà linh hoạt hơn trong việc sử dụng các cơ sở thể thao đã có, khuyến khích các nhà thầu phát triển chiến lược bền vững và tăng cường kiểm toán bên ngoài và các biện pháp minh bạch khác.
Một số người nghĩ rằng cần có các biện pháp quyết liệt hơn. Các nhà kinh tế Baumann và Matheson cho rằng các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình nên tự giải thoát khỏi gánh nặng đăng cai hoàn toàn và thay vào đó IOC nên “trao Thế vận hội cho các quốc gia giàu có có khả năng hấp thụ nhiều chi phí hơn”. Zimbalist, người diều hâu chi phí Olympic, đã đề xuất rằng một thành phố nên trở thành chủ nhà vĩnh viễn, cho phép tái sử dụng cơ sở hạ tầng đắt tiền. Ngoài ra, nhiều nhà kinh tế cho rằng bất kỳ thành phố nào có kế hoạch đăng cai nên đảm bảo rằng Thế vận hội phù hợp với một chiến lược rộng lớn hơn để thúc đẩy sự phát triển sẽ tồn tại lâu hơn lễ hội Olympic.
