Trận Đông Bộ Đầu, diễn ra vào ngày 29 tháng 1 năm 1258 (tức ngày 24 tháng Chạp năm Nguyên Phong thứ 7), là một chiến thắng vang dội của quân dân Đại Việt dưới sự chỉ huy của vua Trần Thái Tông. Trận đánh này đã đánh tan đạo quân xâm lược Mông Cổ tại Đông Bộ Đầu (khu vực gần cầu Long Biên, Hà Nội ngày nay), qua đó kết thúc cuộc kháng chiến chống Nguyên – Mông lần thứ nhất (năm 1258) một cách vẻ vang.
Vào thế kỷ XIII, đế quốc Mông Cổ nổi lên như một thế lực quân sự đáng gờm, gieo rắc kinh hoàng khắp châu Á và châu Âu. Sau khi chiếm được Đại Lý (Vân Nam, Trung Quốc), Mông Cổ lên kế hoạch xâm lược nước Tống, và Đại Việt trở thành một vị trí chiến lược quan trọng trong kế hoạch này.
Nhận thức rõ nguy cơ xâm lược, nhà Trần đã chủ động tăng cường tiềm lực quân sự và theo dõi sát sao tình hình địch.
Tháng 9 năm 1257, tướng Mông Cổ Ngột Lương Hợp Thai (Uryangkhadai) gửi sứ sang yêu cầu nhà Trần cho quân Mông Cổ mượn đường sang đánh Ung Châu, Quế Châu của Trung Quốc. Tuy nhiên, nhà Trần đã thẳng thừng từ chối và tống giam sứ giặc, thể hiện ý chí quyết tâm bảo vệ độc lập chủ quyền.
Cuối năm 1257, vua Trần Thái Tông hạ lệnh điều quân tăng cường phòng thủ biên giới, chuẩn bị cho cuộc kháng chiến.
Tháng 12 năm 1257, Ngột Lương Hợp Thai dẫn quân xâm lược Đại Việt. Quân Mông Cổ tiến vào nước ta theo hai hướng dọc sông Thao (đoạn sông Hồng từ biên giới phía Bắc đến ngã ba Bạch Hạc).
Nhà Trần chủ trương “vườn không nhà trống”, để quân giặc tiến sâu vào nội địa, rồi tổ chức các trận đánh tiêu hao sinh lực địch. Trần Quốc Tuấn được giao trọng trách chỉ huy quân dân chặn đánh địch, tạo điều kiện cho đại quân từ kinh đô tiến lên hướng Tây Bắc.
Trận quyết chiến đầu tiên diễn ra tại Bình Lệ Nguyên (Vĩnh Phúc). Quân ta lập phòng tuyến chặn giặc, nhưng do kỵ binh địch quá mạnh, quân ta dần mất trận địa. Tướng Lê Tần khuyên vua Trần Thái Tông tạm thời rút lui để bảo toàn lực lượng.
Nghe theo lời khuyên của Lê Tần, vua Trần Thái Tông cho quân rút lui về Phù Lỗ, rồi tiếp tục rút về Thăng Long. Sau đó, triều đình quyết định lui quân về vùng sông Thiên Mạc (Hưng Yên) để củng cố lực lượng, tiếp tục kháng chiến.
Khi quân Mông Cổ tiến vào Thăng Long, thành đã không còn một bóng người. Chúng điên cuồng tàn phá kinh thành để trả thù. Sau gần một tháng hành quân, quân Mông Cổ quyết định hạ trại ở bến Đông Bộ Đầu (gần cầu Long Biên ngày nay) để nghỉ ngơi và củng cố lực lượng.
Đông Bộ Đầu là một bến thủy quân lớn, nằm sát kinh thành Thăng Long. Từ khi quân Mông Cổ chiếm đóng Thăng Long, quân ta siết chặt vòng vây, đồng thời ráo riết chuẩn bị phản công.
Sau khi rút lui về Thiên Mạc, quân ta được nhân dân che chở, bổ sung lực lượng. Trong khi đó, quân Mông Cổ gặp khó khăn về lương thực, tinh thần quân lính sa sút.
Trước tình hình đó, vua Trần Thái Tông quyết định phản công. Tướng Lê Tần và Trần Khánh Dư hết lòng ủng hộ kế hoạch đánh úp giặc. Thái sư Trần Thủ Độ khẳng định quyết tâm chiến thắng: “Đầu tôi chưa rơi xuống đất thì bệ hạ không cần lo ngại gì cả”.
Đêm 28 rạng 29 tháng 1 năm 1258, quân ta bất ngờ tấn công vào trại giặc ở Đông Bộ Đầu.
Hai cánh quân thủy bộ đồng loạt tiến công. Quân Mông Cổ hoàn toàn bất ngờ, “người không kịp mặc giáp, ngựa không kịp đóng yên” chống trả yếu ớt. Quân ta chiếm ưu thế, tiêu diệt địch ngay trong lều trại.
Thấy nguy cơ bị tiêu diệt, Ngột Lương Hợp Thai ra lệnh rút chạy khỏi Thăng Long về hướng Bạch Hạc, rồi chạy qua vùng Quy Hóa trở về Đại Lý. Khi về đến Đại Lý, đạo quân của Ngột Lương Hợp Thai chỉ còn lại khoảng 5 nghìn tên.
Sáng 29 tháng 1 năm 1258, vua Trần Thái Tông cùng quân sĩ tiến vào kinh thành Thăng Long trong niềm hân hoan của nhân dân. Trận Đông Bộ Đầu đã kết thúc thắng lợi cuộc kháng chiến chống quân Mông Cổ lần thứ nhất.
Chiến thắng Đông Bộ Đầu thể hiện ý chí kiên cường, lòng dũng cảm và mưu lược của quân dân Đại Việt dưới sự chỉ huy tài giỏi của vua Trần Thái Tông và các quần thần. Đây là một chiến thắng có ý nghĩa lịch sử to lớn, góp phần bảo vệ độc lập chủ quyền của dân tộc và làm thất bại âm mưu xâm lược của đế quốc Mông Cổ. Thắng lợi này cũng là thất bại đầu tiên của đế quốc Mông Cổ trên con đường chinh phục thế giới, khẳng định chân lý: một nước nhỏ nhưng đoàn kết và kiên cường hoàn toàn có thể đánh bại mọi kẻ thù xâm lược.
