Tú Xương, một nhà thơ trào phúng bậc thầy, đã khắc họa bức tranh xã hội Việt Nam cuối thế kỷ 19 qua lăng kính châm biếm sâu sắc. “Vịnh khoa thi Hương” là một minh chứng rõ nét cho tài năng và tâm huyết của ông. Bài thơ không chỉ tái hiện một kỳ thi hương đầy rẫy những bất cập mà còn thể hiện nỗi đau đáu về vận mệnh đất nước.
“Nhà nước ba năm mở một khoa,
Trường Nam thi lẫn với trường Hà.
Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ,
Ậm ọe quan trường miệng thét loa.
Lọng cắm rợp trời quan sứ đến,
Váy lê quét đất mụ đầm ra.
Nhân tài đất Bắc nào ai đó,
Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà.”
Hai câu đề mở ra một không gian thi cử quen thuộc nhưng ẩn chứa nhiều điều bất thường. “Nhà nước ba năm mở một khoa” gợi nhắc về lệ thi cử truyền thống, nhưng “Trường Nam thi lẫn với trường Hà” lại phơi bày sự xáo trộn, bất ổn. Việc sát nhập hai trường thi làm mất đi sự trang nghiêm vốn có, báo hiệu một kỳ thi đầy rẫy những bất cập. Từ “lẫn” được sử dụng một cách đầy dụng ý, vừa diễn tả sự pha tạp, hỗn độn, vừa thể hiện thái độ mỉa mai của tác giả đối với tình cảnh đất nước.
Hai câu thực vẽ nên một bức tranh chân thực về quang cảnh trường thi. “Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ” khắc họa hình ảnh những sĩ tử nhếch nhác, luộm thuộm, thiếu đi vẻ nho nhã, thanh cao. “Ậm ọe quan trường miệng thét loa” tố cáo sự bất tài, hống hách của những quan lại coi thi. Sự đối lập giữa hình ảnh và thanh âm tạo nên một không khí hỗn loạn, ồn ào, phản ánh sự suy đồi của nền giáo dục và xã hội đương thời.
Hai câu luận tiếp tục khắc sâu sự tha hóa của xã hội thực dân nửa phong kiến. “Lọng cắm rợp trời quan sứ đến, Váy lê quét đất mụ đầm ra” là một hình ảnh biếm họa về sự thống trị của thực dân Pháp. Sự xuất hiện của “quan sứ” và “mụ đầm” trong một kỳ thi hương truyền thống là một sự xâm phạm, xúc phạm đến nền văn hóa dân tộc. Hình ảnh “lọng cắm rợp trời” và “váy lê quét đất” tương phản gay gắt, thể hiện sự đối lập giữa kẻ thống trị và người bị trị, giữa văn minh ngoại lai và văn hóa bản địa.
Hai câu kết thể hiện nỗi đau đáu về vận mệnh đất nước. “Nhân tài đất Bắc nào ai đó, Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà” là một lời kêu gọi, một lời tự vấn đầy xót xa. Tác giả đặt câu hỏi về vai trò của những “nhân tài đất Bắc” trước cảnh nước mất nhà tan. Lời kêu gọi “ngoảnh cổ mà trông” là một lời thức tỉnh, một lời nhắc nhở về trách nhiệm của mỗi người đối với vận mệnh của dân tộc.
“Vịnh khoa thi Hương” là một bài thơ trào phúng đặc sắc, thể hiện tài năng và tâm huyết của Tú Xương. Bằng ngôn ngữ giản dị, hình ảnh sinh động, tác giả đã tái hiện một kỳ thi hương đầy rẫy những bất cập, đồng thời thể hiện nỗi đau đáu về vận mệnh đất nước. Bài thơ là một lời cảnh tỉnh sâu sắc về sự suy đồi của xã hội thực dân nửa phong kiến và trách nhiệm của mỗi người đối với dân tộc.
