Đất nước là nguồn cảm hứng bất tận trong văn học Việt Nam. Mỗi nhà thơ, mỗi tác phẩm mang đến một góc nhìn riêng, một cách cảm nhận độc đáo về Tổ quốc. “Đất nước” của Nguyễn Khoa Điềm, trích từ trường ca “Mặt đường khát vọng”, là một trong những bài thơ tiêu biểu nhất, thể hiện tư tưởng “Đất nước của Nhân dân” sâu sắc.
Từ những câu thơ mở đầu, Nguyễn Khoa Điềm đã đưa người đọc đến với cội nguồn của đất nước, không phải bằng những khái niệm trừu tượng, mà bằng những hình ảnh gần gũi, thân thương trong đời sống hàng ngày:
Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa” mẹ thường hay kể
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc
Đất nước hiện ra từ những câu chuyện cổ tích, từ miếng trầu của bà, từ truyền thuyết Thánh Gióng nhổ tre đánh giặc. Đất nước thấm đượm trong những phong tục, tập quán, những nét văn hóa truyền thống của dân tộc. Đó là một đất nước bình dị, gần gũi, mà cũng vô cùng thiêng liêng, cao quý.
alt: Miếng trầu cánh phượng, biểu tượng văn hóa truyền thống Việt Nam, gắn liền với phong tục ăn trầu và câu chuyện cổ tích trầu cau, thể hiện tình nghĩa vợ chồng son sắt.
Không chỉ vậy, đất nước còn được hình thành từ những thuần phong mỹ tục, từ những nét đẹp văn hóa, truyền thống của dân tộc:
Tóc mẹ thì bới sau đầu
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn
Hình ảnh “Tóc mẹ thì bới sau đầu” gợi nhớ về nét đẹp truyền thống của người phụ nữ Việt Nam. Câu ca dao “Tay nâng đĩa muối chấm gừng/ Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau” được vận dụng một cách khéo léo, thể hiện tình nghĩa thủy chung, son sắt trong mối quan hệ vợ chồng.
Tiếp theo, Nguyễn Khoa Điềm triết tự về khái niệm Đất Nước, để làm rõ hơn ý nghĩa của hai từ thiêng liêng này:
Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Đất Nước là nơi ta hò hẹn
Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm
Đất nước không phải là một khái niệm xa xôi, mà chính là không gian sinh tồn, gắn bó mật thiết với đời sống của mỗi người. Đó là nơi ta đến trường, nơi ta tắm, nơi ta hò hẹn, nơi ta gửi gắm những nỗi nhớ nhung thầm kín. Đất nước được hình thành từ những điều giản dị nhất của cuộc sống.
alt: Hồ Gươm, không gian hẹn hò lãng mạn ở Hà Nội, biểu tượng cho tình yêu đôi lứa gắn liền với những kỷ niệm đẹp và nỗi nhớ nhung thầm kín, thể hiện sự hòa quyện giữa tình cảm cá nhân và vẻ đẹp đất nước.
Để làm sâu sắc thêm khái niệm, Nguyễn Khoa Điềm truy nguyên nguồn gốc của đất nước từ quá khứ:
Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ
Đất là nơi chim về
Nước là nơi rồng ở
Lạc Long Quân và Âu Cơ
Đẻ đồng bào ta trong bọc trứng
Từ sự lí giải sâu sắc hai phương diện lịch sử và địa lý, Nguyễn Khoa Điềm dần hoàn chỉnh khái niệm Đất Nước. Đồng thời, ông cũng nêu lên trách nhiệm của mỗi con người đối với đất nước:
Những ai đã khuất
Những ai bây giờ
yêu nhau và sinh con đẻ cái
Gánh vác phần người đi trước để lại
Dặn dò con cháu việc mai sau
Hằng năm ăn đâu làm đâu
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ tổ
Hai từ “gánh vác” khẳng định trách nhiệm của thế hệ mai sau đối với công cuộc dựng nước và giữ nước. Dù xây dựng đất nước, cũng không được quên đi công ơn của những người đã kiến tạo nên Đất Nước. Hai chữ “cúi đầu” thể hiện tấm lòng thành kính thiêng liêng hướng về quê cha, đất tổ.
Trong anh và em hôm nay
/…/
Đất Nước vẹn tròn to lớn
Đoạn thơ khẳng định, Đất Nước tồn tại và vững bền nhờ sự đoàn kết của mọi người, là sự yêu thương của đôi lứa. Chỉ khi có sự hòa hợp giữa cái chung và cái riêng, giữa cá nhân và tập thể, mới có đất nước vẹn tròn to lớn.
alt: Đoàn kết dân tộc, sức mạnh nội tại của Việt Nam, thể hiện tinh thần yêu thương, gắn bó và cùng nhau xây dựng đất nước, góp phần tạo nên một quốc gia vẹn tròn và to lớn.
Từ đó, Nguyễn Khoa Điềm nêu lên trách nhiệm của mỗi cá nhân cũng như toàn bộ thế hệ trẻ đối với đất nước:
Em ơi em đất nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó và san sẻ
Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên đất nước muôn đời
Vì bởi:
Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
/…/
Những người dân nào đã góp nên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm
Hàng loạt những địa danh, danh lam thắng cảnh được gọi tên. Mỗi địa danh ấy gắn liền với một chiến tích, với một sự hi sinh thầm lặng để làm nên đất nước muôn đời. Cũng bởi vậy, Nguyễn Khoa Điềm rút ra kết luận:
Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi
/…/
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta
Để làm nên đất nước, không thể chỉ một cá nhân có thể kiến tạo nên văn hóa, truyền thống và lịch sử dân tộc. Vậy đó là ai, là những người nào?
Không ai nhớ mặt đặt tên
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước
Đó chính là những người vô danh, những người con gái con trai “đã sống và chết”, “giản dị và bình tâm”, mang tên làng tên xã, mang phong tục tập quán truyền lại, bảo lưu cho thế hệ mai sau. Chính họ là người đã làm nên Đất nước.
alt: Người nông dân Việt Nam, biểu tượng cho những người vô danh, giản dị đã tạo nên và bảo vệ đất nước, góp phần gìn giữ và truyền lại những giá trị văn hóa tốt đẹp cho các thế hệ mai sau.
Với biện pháp liệt kê và điệp “họ”, Nguyễn Khoa Điềm vẽ ra trước mặt người đọc tầng tầng lớp lớp những con người vô danh nối tiếp nhau từ thế hệ này qua thế hệ khác, truyền lại cho con cháu những giá trị vật chất tinh thần cao quý nhất. Và điều họ hướng đến chính là:
Để Đất Nước này là Đất Nước của nhân dân
Đất nước của Nhân Dân, Đất nước của ca dao thần thoại
Đến đây, Nguyễn Khoa Điềm mạnh mẽ khẳng định quan điểm tư tưởng đất nước nhân dân của mình. “Trở về với nguồn cội của Đất Nước cũng là trở về với cội nguồn phong phú, đẹp đẽ là văn hóa dân gian” khởi thủy của mọi truyền thống văn hóa tốt đẹp của nhân dân ta. Đồng thời, đó cũng là nơi làm nên, khơi dậy nên truyền thống văn hóa tốt đẹp của nhân dân ta:
Dạy anh biết “yêu em từ thuở trong nôi”
Biết quý công cầm vàng những ngày lặn lội
Biết trồng tre đợi ngày thành gậy
Đi trả thù mà không sợ dài lâu
Bài thơ kết lại bằng tiếng hát tự hào, trải dài, dường như âm hưởng của nó vang vọng khắp núi sông. Đồng thời, tiếng hát đó cũng cho thấy niềm tự hào sâu sắc của tác giả đối với vốn truyền thống văn hóa ngàn đời của cha ông để lại.
“Đất Nước” là bài thơ giàu suy tư và triết lí, thể hiện quan niệm rất riêng, rất mới mẻ của Nguyễn Khoa Điềm về Đất Nước. Với bài thơ này, người đọc lại được mở mang thêm tri thức, lại có thêm một cách nhìn nhận về Đất Nước trong chiều dài lịch sử. Từ đó cũng càng thêm yêu mến, tự hào với nơi mình được sinh ra và lớn lên.
