Bà Huyện Thanh Quan là một trong những nữ sĩ tiêu biểu của văn học trung đại Việt Nam. Bài thơ “Qua Đèo Ngang” không chỉ là một tác phẩm tả cảnh đặc sắc mà còn là tiếng lòng của người lữ khách trên đường xa, mang đậm nỗi nhớ quê hương, đất nước.
Cảnh Đèo Ngang: Nét Buồn Trong Vẻ Hùng Vĩ
Bài thơ mở đầu bằng khung cảnh Đèo Ngang vào một buổi chiều tà, gợi lên không gian vắng lặng, cô tịch:
“Bước tới đèo Ngang, bóng xế tà,
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.”
Thời điểm “bóng xế tà” gợi lên sự tàn phai, lụi tàn của một ngày, khơi gợi nỗi buồn man mác trong lòng người. Cảnh vật “cỏ cây chen đá, lá chen hoa” vừa cho thấy sức sống mãnh liệt của thiên nhiên, vừa gợi lên vẻ hoang sơ, heo hút của chốn đèo cao. Điệp từ “chen” nhấn mạnh sự khó khăn, vất vả để tồn tại giữa thiên nhiên khắc nghiệt.
Ảnh: Khung cảnh Đèo Ngang chiều tà, gợi cảm giác cô đơn và tĩnh mịch.
Sự xuất hiện của con người trong hai câu thơ tiếp theo không làm cho bức tranh Đèo Ngang trở nên ấm áp hơn, mà ngược lại, càng tô đậm thêm vẻ hiu quạnh:
“Lom khom dưới núi tiều vài chú,
Lác đác bên sông chợ mấy nhà.”
Những “tiều vài chú” lom khom dưới chân núi, những “chợ mấy nhà” lác đác bên sông, tất cả đều gợi lên sự thưa thớt, nhỏ bé của con người trước thiên nhiên bao la. Nghệ thuật đảo ngữ và các từ láy “lom khom”, “lác đác” càng nhấn mạnh sự cô đơn, vắng vẻ của cuộc sống nơi đây.
Tiếng Lòng Của Người Lữ Khách
Từ bức tranh cảnh vật, Bà Huyện Thanh Quan chuyển sang diễn tả nỗi lòng của mình:
“Nhớ nước đau lòng, con quốc quốc,
Thương nhà mỏi miệng, cái gia gia.”
Hình ảnh “con quốc quốc”, “cái gia gia” không chỉ là những loài chim quen thuộc mà còn là biểu tượng cho nỗi nhớ quê hương, đất nước da diết. Tiếng chim kêu khắc khoải như vọng từ sâu thẳm tâm hồn, gợi lên nỗi đau đáu, xót xa của người lữ khách. Nghệ thuật chơi chữ tài tình (chữ “quốc” đồng âm với “nước”, chữ “gia” gần âm với “nhà”) càng làm tăng thêm giá trị biểu cảm của hai câu thơ.
Ảnh: Chim quốc và chim đa đa, biểu tượng của nỗi nhớ quê hương trong thơ Bà Huyện Thanh Quan.
Hai câu kết bài là tiếng thở dài cô đơn của người lữ khách:
“Dừng chân đứng lại, trời, non, nước,
Một mảnh tình riêng, ta với ta.”
Giữa không gian “trời, non, nước” bao la, bát ngát, con người trở nên nhỏ bé, cô đơn hơn bao giờ hết. Cụm từ “một mảnh tình riêng, ta với ta” thể hiện sự đơn độc, không có ai để sẻ chia, giãi bày. Nỗi buồn thấm thía, da diết ấy dường như bao trùm cả không gian, thời gian.
Ảnh: Bức tranh thiên nhiên hùng vĩ, gợi cảm giác nhỏ bé của con người trước vũ trụ.
Giá Trị Nghệ Thuật
“Qua Đèo Ngang” là một bài thơ Đường luật mẫu mực, với bố cục chặt chẽ, ngôn ngữ trau chuốt, điêu luyện. Nghệ thuật tả cảnh ngụ tình được sử dụng một cách tinh tế, hài hòa. Bức tranh Đèo Ngang không chỉ là cảnh vật đơn thuần mà còn là sự phản chiếu tâm trạng của tác giả. Ngoài ra, việc sử dụng các biện pháp tu từ như đảo ngữ, điệp từ, chơi chữ… cũng góp phần tạo nên giá trị nghệ thuật đặc sắc cho bài thơ.
Tóm lại, “Qua Đèo Ngang” không chỉ là một bài thơ tả cảnh mà còn là một tác phẩm trữ tình sâu sắc, thể hiện nỗi nhớ quê hương, đất nước và nỗi cô đơn của người lữ khách trên đường xa. Bài thơ đã góp phần khẳng định tài năng và vị trí của Bà Huyện Thanh Quan trong nền văn học Việt Nam.
