Trong văn học Việt Nam, Trần Tế Xương nổi tiếng với những vần thơ trào phúng sắc sảo, phản ánh chân thực bộ mặt xã hội đương thời. Bài thơ “Giễu người thi đỗ” là một minh chứng tiêu biểu, nơi ông không ngần ngại vạch trần sự giả tạo và bất công trong chốn quan trường, đặc biệt là đối với những kẻ “đỗ” mà không “đáng”.
Mở đầu bài thơ, Tú Xương khắc họa một đám đông những kẻ “thằng hỏng” đang dõi mắt ghen tị:
“Một đàn thằng hỏng đứng mà trông“
Cách dùng từ “thằng hỏng” mang đậm sắc thái miệt thị, không chỉ đơn thuần chỉ những người thi trượt mà còn ngụ ý về sự bất tài, vô dụng. Hình ảnh “đứng mà trông” gợi lên sự thụ động, tâm lý ganh ghét, đố kỵ thay vì nỗ lực vươn lên. Nó phản ánh một bộ phận xã hội chỉ biết đứng ngoài phê phán, so đo mà không chịu thay đổi bản thân.
Tiếp theo, tác giả trực tiếp đặt ra câu hỏi đầy châm biếm:
“Nó đỗ khoa này có sướng không!“
Câu hỏi tưởng chừng đơn giản này lại chứa đựng một sự hoài nghi sâu sắc về giá trị thực chất của việc đỗ đạt. “Có sướng không?” không chỉ là câu hỏi về cảm giác cá nhân mà còn là một sự nghi vấn về mục đích và ý nghĩa của thi cử trong một xã hội mà danh hiệu nhiều khi không phản ánh đúng thực tài. Liệu những người đỗ đạt có thực sự hạnh phúc và tự hào với thành quả của mình, hay đó chỉ là một bước đi bắt buộc để gia nhập vào guồng máy xã hội đầy rẫy sự giả dối và quan hệ?
Để làm nổi bật sự giả tạo đó, Tú Xương tiếp tục vẽ nên những hình ảnh biếm họa:
“Trên ghế bà đầm ngoi đít vịt
Dưới sân ông cử… ngỏng đầu rồng”.
Những hình ảnh này vừa hài hước, vừa châm biếm sâu cay. “Bà đầm ngoi đít vịt” là một hình ảnh khôi hài nhưng đầy mỉa mai, chỉ trích những kẻ có quyền lực nhưng lại thiếu phẩm chất và tài năng thực sự. Họ cố gắng khoe khoang, thể hiện vẻ ngoài quyền uy nhưng lại không xứng đáng với vị trí của mình. “Ông cử ngỏng đầu rồng” lại là một sự phóng đại mang tính chế giễu, thể hiện sự tự cao tự đại của những người đỗ đạt. Họ tự cho mình là “rồng”, nhưng thực chất lại chỉ là những kẻ phô trương, rỗng tuếch. Sự đối lập giữa “bà đầm” và “ông cử” càng làm nổi bật sự kệch cỡm và giả tạo của những người có danh mà không có thực.
Tú Xương thông qua những hình ảnh này để chỉ trích những kẻ không xứng đáng với danh hiệu mình có, đồng thời lên án một xã hội mà danh vọng và quyền lực không hẳn được đo bằng tài năng, mà chủ yếu là sự chạy theo hình thức, lợi ích cá nhân. Ông phê phán một xã hội mà ở đó, những giá trị thực sự về trí tuệ và đạo đức bị coi nhẹ. Những người thi đỗ không phải là những người tài giỏi, mà chỉ là những kẻ may mắn hoặc có quan hệ, và xã hội lại tôn sùng những kẻ đó một cách mù quáng.
“Giễu người thi đỗ” không chỉ là một bài thơ trào phúng mà còn là một tiếng nói phản kháng mạnh mẽ trước những bất công trong xã hội. Tú Xương thể hiện sự bất mãn với một xã hội trọng hình thức, nơi mà giá trị của con người không được đánh giá đúng đắn. Ông đặt ra câu hỏi về ý nghĩa thật sự của thành công, liệu đó có phải là sự thỏa mãn của bản thân hay chỉ là cái vỏ bề ngoài mà mọi người tôn sùng. Bài thơ là một lời cảnh tỉnh sâu sắc cho những ai đang sống trong xã hội hiện đại, nơi mà sự giả tạo và hình thức vẫn còn tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau.
