Nguồn Gốc Nho Giáo và Ảnh Hưởng Đến Xã Hội Việt Nam

Nho giáo, trải qua nhiều giai đoạn phát triển, mang những sắc thái riêng biệt qua từng thời kỳ, từ Nho giáo Nguyên thủy, Hán nho, Đường nho, Tống nho đến Tân nho, Cựu nho, Hàn Nho và Nho giáo dân gian. Khi du nhập vào Việt Nam, Nho giáo không giữ nguyên bản chất thuần túy mà hòa trộn với tư tưởng Phật giáo, Lão giáo và tín ngưỡng dân gian. Sự kết hợp này thể hiện rõ trong tư tưởng của các nhà Nho Việt Nam, được tóm gọn trong câu “tam giáo đồng nguyên,” phản ánh sự đan xen giữa Nho giáo, Phật giáo và Lão giáo.

Tư tưởng cốt lõi của Nho giáo Việt Nam tập trung vào “Ngũ thường” (nhân, nghĩa, lễ, trí, tín) và “Tam cương” (quân – thần, phụ – tử, phu – phụ), những nguyên tắc đạo đức và trật tự xã hội quan trọng.

• Ngũ thường:

  • Nhân: Đề cao lòng yêu thương con người, biết điều tiết ham muốn cá nhân và tuân thủ lễ nghĩa. “Khắc kỷ phục lễ vi nhân” và “Kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân” là những kim chỉ nam cho hành vi ứng xử. Chữ “nhân” không chỉ là lòng trắc ẩn mà còn là sự gắn kết cá nhân với cộng đồng, đặt lợi ích chung lên trên lợi ích riêng.
  • Nghĩa: Thể hiện trách nhiệm của cá nhân đối với cộng đồng, sống thành tâm, biết tiết chế dục vọng và giữ gìn khuôn phép đạo đức. Sống có trách nhiệm với quê hương, đất nước, gia đình và dòng họ là biểu hiện của “nghĩa.”
  • Lễ: Không chỉ là lễ phép, kính trọng trên dưới trong các mối quan hệ vua tôi, cha con, vợ chồng, mà còn thể hiện qua các nghi lễ truyền thống. “Lễ” thể hiện sự kính trọng với người đáng kính, hiếu thảo với người già, thuận hòa với người lớn, tử tế với người trẻ và ân huệ với người hèn. “Lễ” đòi hỏi sự cẩn trọng trong mọi hành vi, từ ăn mặc đến lời nói. Tuân Tử cho rằng, trọng lễ nghĩa thì nước trị, giản lễ nghĩa thì nước loạn.
  • Trí: Đề cao trí tuệ và kiến thức, Nho giáo coi trọng vai trò của người trí thức trong việc giúp đỡ người khác và đóng góp cho xã hội.
  • Tín: Yêu cầu mỗi cá nhân phải có uy tín trong cộng đồng, tạo dựng lòng tin giữa các cá nhân và xã hội.

Alt: Tượng Khổng Tử, nhà tư tưởng vĩ đại, tượng trưng cho nguồn gốc Nho giáo và các giá trị đạo đức cốt lõi.

• Tam cương:

  • Là những nguyên tắc cơ bản trong đạo làm người, chi phối suy nghĩ và hành động, đồng thời là thước đo phẩm hạnh. Tam cương góp phần điều chỉnh hành vi, đưa con người vào khuôn phép của lễ pháp phong kiến, đảm bảo sự ổn định xã hội theo thứ bậc và củng cố quyền thống trị của giai cấp cầm quyền.

Tóm lại, Nho giáo là nền tảng cho sự tu dưỡng bản thân, tự kiểm soát và giữ gìn liêm sỉ, cũng như là tư duy trị nước truyền thống. Nho giáo coi đạo đức là nền tảng của chính trị, coi trọng việc dùng đức để cảm hóa dân hơn là dùng hình phạt để răn đe. Khổng Tử nói: “Lấy chính sự để dẫn dắt dân, dùng hình phạt để thực hiện sự bình đẳng thì dân sẽ tránh hình phạt nhưng không cảm thấy xấu hổ. Lấy đức để dẫn dắt dân, lấy lễ để thực hiện sự bình đẳng thì dân biết xấu hổ và sẽ tốt”.

Ảnh Hưởng của Nho Giáo Đến Vấn Đề Thực Thi Quyền Con Người Ở Việt Nam Hiện Nay

Nhiều đại biểu tại Hội nghị khoa học quốc tế nghiên cứu về Khổng Tử năm 1994 đã thừa nhận những ý nghĩa tích cực của Nho giáo. Lịch sử Việt Nam chứng minh rằng các quy tắc đạo đức Nho giáo chứa đựng những ý tưởng về quyền con người, được đúc kết, khái quát và phát triển trong giáo lý các tôn giáo. Quyền con người luôn phản ánh và mang dấu ấn của các giá trị đạo đức, tôn giáo, trong đó có Nho giáo. Sự ảnh hưởng này thể hiện xuyên suốt lịch sử dân tộc và trong nhiều lĩnh vực.

• Trong lĩnh vực chính trị: Học thuyết Nho giáo đề cao đường lối trị quốc thông qua đức trị, nhân trị và lễ trị, quan tâm đến đời sống của dân, giảm hình phạt, nhẹ tô thuế và có trách nhiệm với dân. Đạo đức của người cầm quyền có ảnh hưởng lớn đến sự hưng vong của triều đại. Khổng Tử khuyên người cầm quyền phải “tu thân” để làm gương cho người dưới. Tư tưởng này vẫn còn giá trị đến ngày nay. GS. Vũ Khiêu nhận xét: Nho giáo nhận thức được rằng người trong bộ máy nhà nước mà mất đạo đức thì không thể cai trị được nhân dân. Chính sách đức trị vẫn được Đảng và Nhà nước quan tâm thực hiện. Hiến pháp năm 2013 có nhiều quy định mới về quyền con người, và các luật, pháp lệnh cũng được sửa đổi theo hướng giảm hình phạt tử hình, cho phép tự sửa chữa, bồi thường thiệt hại và hòa giải để được miễn trách nhiệm hình sự.

Alt: Mô hình “phòng hạnh phúc” tại trại giam Việt Nam, thể hiện sự ảnh hưởng của Nho giáo đến chính sách nhân đạo và quyền con người.

Tư tưởng Nho giáo cũng ảnh hưởng đến việc tổ chức mô hình “phòng hạnh phúc” tại các trại giam, cho phép phạm nhân được gặp vợ/chồng trong phòng riêng. Trên cơ sở học tập kinh nghiệm nước ngoài và ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo về nghĩa vụ sinh con nối dõi tông đường, Nhà nước đã cho phép phạm nhân gặp vợ, chồng trong phòng hạnh phúc khi phạm nhân cố gắng cải tạo tốt. Quy định này mang tính nhân văn cao cả, thể hiện dấu tích của tôn giáo trong việc hình thành quy phạm pháp luật.

• Trong lĩnh vực giáo dục, tuyển chọn nhân tài: Khổng Tử xem các bậc hiền tài là trụ cột của quốc gia, muốn có hiền tài thì phải có giáo dục. Sách Lễ ký cho rằng, quốc gia là tài sản chung của mọi người, mọi người đều bình đẳng trên lĩnh vực chính trị và kinh tế. Ông chủ trương chính phủ trọng dụng người tài đức, không phân biệt giàu sang, quyền quý. Tại các nhà trường, khẩu hiệu “tiên học lễ, hậu học văn” thể hiện quan điểm coi trọng đạo đức của Nho giáo. Việc lựa chọn nhân tài hiện nay dựa trên cơ sở đổi mới cách tuyển chọn lãnh đạo, quản lý cấp vụ, cấp sở, cấp phòng trên cơ sở Đề án “Thí điểm đổi mới cách tuyển chọn lãnh đạo, quản lý cấp vụ, cấp sở, cấp phòng” của Bộ Chính trị. Việc tuyển chọn này nhằm phát hiện, thu hút và trọng dụng những người có đức, có tài, tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh trong công tác quy hoạch, bổ nhiệm cán bộ.

• Trong xã hội: Nhiều lĩnh vực của đời sống và các mối quan hệ pháp luật không thể điều chỉnh hết và kịp thời, do đó tôn giáo đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh, duy trì trật tự xã hội và bảo vệ quyền con người. Tư tưởng trọng “nhân,” “nghĩa” và “lễ” của Nho giáo giúp cá nhân nhận thức tốt hơn về quyền của bản thân, yêu thương bản thân hơn, và tôn trọng, bảo vệ quyền của người khác trong cộng đồng. Ví dụ, trong quan hệ cha – con, tam cương của Nho giáo giúp người cha dạy bảo, định hướng con cái, và người con tôn trọng, hiếu nghĩa với cha mình. Luật Báo chí quy định về các hành vi vi phạm pháp luật trong lĩnh vực báo chí, nhưng không thể điều chỉnh hết các hành vi vi phạm. Vì vậy, Nho giáo có chức năng giáo dục, cảnh tỉnh các phóng viên, cơ quan báo chí trong việc nâng cao nhận thức, có tính phê bình, khách quan trong việc đưa tin, qua đó bảo vệ quyền tiêu dùng của cá nhân, doanh thu và uy tín của doanh nghiệp.

Đề Xuất Nâng Cao Hiệu Quả Công Tác Thực Thi Quyền Con Người Tại Việt Nam

Để thực hiện các chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và các quy định của pháp luật về quyền con người, cần có nhiều công cụ, phương tiện thực hiện, trong đó Nho giáo là một phương tiện điều chỉnh quan trọng. Nho giáo có ảnh hưởng tích cực trong việc trị quốc, đời sống xã hội và “trên chừng mực nào đó đã được cấu trí lại cho phù hợp với nội tâm thế Việt Nam”. Để tiếp tục phát huy vai trò là thành viên của Cộng đồng APEC và các công ước quốc tế về quyền con người, cần quan tâm thực hiện một số nhiệm vụ sau:

• Thứ nhất, triển khai hiệu quả Luật Tín ngưỡng, tôn giáo, Luật này quy định về quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo, hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo, tổ chức tôn giáo, quyền và nghĩa vụ của cơ quan, tổ chức, cá nhân liên quan đến hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo. Cần tổ chức quán triệt, tập huấn chuyên sâu những nội dung cơ bản của Luật, rà soát các văn bản quy phạm pháp luật liên quan và kiện toàn tổ chức bộ máy để thực hiện.

• Thứ hai, hoàn thiện thể chế, bảo đảm khuôn khổ pháp lý để bảo đảm và tôn trọng các quyền của con người. Cơ quan nhà nước có thẩm quyền cần nghiên cứu, sớm ban hành các văn bản quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật Tín ngưỡng, tôn giáo, bảo đảm nguyên tắc có cùng hiệu lực thi hành khi Luật có hiệu lực.

• Thứ ba, phát huy vai trò của các tổ chức tôn giáo, nhà tu hành, chức sắc, chức việc trong việc tổ chức hoạt động tôn giáo lành mạnh, trong khuôn khổ và tuân thủ Hiến pháp, quy định của pháp luật, tránh tình trạng lợi dụng hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo nhằm xâm phạm quốc phòng, an ninh, chủ quyền quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, môi trường, đạo đức xã hội, thân thể, sức khỏe, tính mạng, tài sản, xúc phạm danh dự.