Thơ ca, một hình thức nghệ thuật ngôn từ sơ khai, mang trong mình sức mạnh biểu đạt và khơi gợi cảm xúc sâu sắc. Để hiểu rõ về thơ, đặc biệt là “Ngôn Ngữ Thơ”, chúng ta cần khám phá bản chất và những đặc trưng làm nên sự khác biệt của nó.
Trong nền lý luận văn học cổ điển Trung Hoa, Lưu Hiệp đã đề cập đến ba yếu tố cơ bản tạo nên một bài thơ: tình cảm, ý nghĩa (tình văn), ngôn ngữ (hình văn) và âm thanh (thanh văn). Bạch Cư Dị, kế thừa quan điểm này, nhấn mạnh mối quan hệ mật thiết giữa các yếu tố đó, ví chúng như gốc rễ, mầm lá, hoa, quả trong một thể thống nhất.
Các nhà cấu trúc chủ nghĩa châu Âu lại tập trung vào “tính thơ” và cách nó được thể hiện. Jacobson cho rằng tính thơ nằm ở cách từ ngữ được cảm nhận, không chỉ là vật thay thế cho đối tượng, mà còn mang trọng lượng và giá trị riêng.
Ở Việt Nam, nhiều nhà nghiên cứu đã đưa ra quan niệm khác nhau về thơ. Nhóm Xuân Thu Nhã Tập xem thơ là “một cái gì huyền ảo, tinh khiết, thâm thuý, cao siêu”. Tố Hữu lại ví “Thơ là cái nhuỵ của cuộc sống”. Phan Ngọc thì nhấn mạnh cách tổ chức ngôn ngữ “quái đản” để khơi gợi cảm xúc và suy nghĩ.
Định nghĩa của Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi trong “Từ điển thuật ngữ văn học” được xem là chung nhất: “Thơ là hình thức sáng tác văn học phản ánh cuộc sống, thể hiện tâm trạng, những cảm xúc mạnh mẽ bằng ngôn ngữ hàm súc, giàu hình ảnh và nhất là có nhịp điệu”. Định nghĩa này làm nổi bật đặc trưng cơ bản của ngôn ngữ thơ so với các thể loại khác.
1. Ngôn ngữ thơ giàu nhạc tính
Ngôn ngữ thơ trữ tình, khác với văn xuôi, không chỉ biểu đạt ý nghĩa mà còn chú trọng đến âm thanh, nhịp điệu. Tính nhạc là đặc trưng quan trọng của ngôn ngữ thơ, được thể hiện qua:
-
Sự cân đối: Sự hài hòa giữa các dòng thơ về hình ảnh, âm thanh, hoặc cấu trúc.
-
Sự trầm bổng: Thể hiện ở cách hòa âm, sự thay đổi độ cao giữa các thanh điệu, và nhịp điệu của câu thơ.
-
Sự trùng điệp: Sử dụng vần, điệp từ, ngữ, điệp cú để kết dính các dòng thơ, tạo vẻ đẹp trùng điệp và dễ nhớ.
Nhạc điệu trong thơ không chỉ là hình thức mà còn là yếu tố biểu hiện những khía cạnh tinh vi của đời sống tình cảm.
2. Ngôn ngữ thơ có tính hàm súc
Hàm súc là khả năng của ngôn ngữ miêu tả mọi hiện tượng một cách cô đọng, ít lời mà nhiều ý. Thơ, với dung lượng hạn chế, đòi hỏi sự lựa chọn ngôn ngữ kỹ lưỡng. Maiacôpxki ví việc này như “trả chữ với giá cắt cổ”.
Tính hàm súc thể hiện qua sự chính xác, giàu hình tượng, tính truyền cảm và cá tính của người nghệ sĩ. Ngôn ngữ thơ phải đạt được cái vô hạn của cuộc sống trong cái hữu hạn của từ ngữ. Các biện pháp tu từ như ẩn dụ, hoán dụ, nhân hóa, tượng trưng, điệp từ, điệp ngữ được sử dụng với mật độ cao.
3. Ngôn ngữ thơ có tính truyền cảm
Ngôn ngữ thơ, khác với văn xuôi miêu tả khách quan, chú trọng truyền cảm xúc. Nhà thơ dùng ngôn ngữ để gợi cảm, thể hiện quan hệ của chủ thể với cuộc đời. Lời thơ là lời đánh giá trực tiếp, thể hiện tâm trạng, do đó việc lựa chọn từ ngữ và phương thức tu từ nhằm làm nổi bật nội dung cảm xúc.
Tính truyền cảm còn được thể hiện qua nhạc điệu thơ, tạo nên khúc nhạc hát lên trong lòng người đọc.
Tóm lại, ngôn ngữ thơ là ngôn ngữ nghệ thuật, mang đầy đủ thuộc tính của ngôn ngữ văn học, đồng thời có những đặc trưng riêng biệt, tạo nên giá trị biểu đạt độc đáo và sức lay động sâu sắc.
