Trong kho tàng thơ Nôm đậm đà bản sắc dân tộc, Hồ Xuân Hương nổi bật như một “Bà chúa thơ Nôm” với những vần thơ vừa phóng khoáng, táo bạo, vừa chan chứa nỗi niềm riêng. Bài thơ “Tự Tình II” là một minh chứng rõ nét cho phong cách độc đáo ấy, đặc biệt qua hai câu luận và hai câu kết, nơi ta cảm nhận sâu sắc nhất bi kịch tình duyên và khát vọng sống mãnh liệt của người phụ nữ tài hoa.
Hai câu luận trong bài thơ đã khắc họa một bức tranh thiên nhiên đầy sức sống, nhưng ẩn chứa bên trong là sự phẫn uất, khao khát vượt lên số phận:
“Xiên ngang mặt đất, rêu từng đám,
Đâm toạc chân mây, đá mấy hòn.”
Những hình ảnh rêu và đá, vốn nhỏ bé và cứng cỏi, được tác giả miêu tả bằng những động từ mạnh mẽ: “xiên ngang”, “đâm toạc”. Rêu không cam chịu phận mỏng manh mà vươn mình “xiên ngang mặt đất”, đá vốn đã rắn chắc lại muốn “đâm toạc chân mây”.
Việc sử dụng đảo ngữ và các động từ mạnh, kết hợp với bổ ngữ độc đáo, đã làm nổi bật sự bướng bỉnh, ngang ngạnh, thể hiện sự oán hờn, phản kháng quyết liệt với tạo hóa. Trong hoàn cảnh bi thảm nhất, thơ Hồ Xuân Hương vẫn ẩn chứa một sức sống, một khát khao mãnh liệt.
Đến hai câu kết, nỗi niềm riêng tư được bộc lộ trực tiếp, đầy xót xa:
“Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại,
Mảnh Tình San Sẻ Tí Con Con!”
Từ “ngán” thể hiện sự chán chường, ngán ngẩm trước cuộc đời éo le, bạc bẽo. “Xuân đi xuân lại lại” gợi vòng quay nhàm chán của tạo hóa, cũng như chuyện tình duyên đầy trắc trở của con người. “Xuân” vừa chỉ mùa xuân, vừa chỉ tuổi xuân. Với thiên nhiên, xuân đi rồi xuân lại, nhưng với con người, tuổi xuân qua đi không bao giờ trở lại.
Trong câu thơ cuối, nghệ thuật tăng tiến diễn tả nghịch cảnh éo le của nhân vật trữ tình: “mảnh tình” vốn đã ít ỏi, không trọn vẹn lại còn phải “san sẻ” thành ra “tí con con”, gần như chẳng còn gì.
Câu thơ không chỉ thể hiện nỗi lòng của người phụ nữ trong xã hội xưa, khi cảnh chồng chung vợ chạ là một thực tế phũ phàng, mà còn là tiếng kêu ai oán cho thân phận nhỏ bé, bấp bênh của người phụ nữ trong xã hội phong kiến đầy bất công.
“Mảnh tình san sẻ tí con con” không chỉ là một câu thơ hay, mà còn là một biểu tượng cho bi kịch tình yêu và khát vọng hạnh phúc của người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Qua đó, ta thấy được tài năng và tấm lòng của Hồ Xuân Hương, một nhà thơ luôn trăn trở, đồng cảm với những số phận éo le, bất hạnh trong xã hội.
