Nguyễn Khuyến, nhà thơ của làng quê Việt Nam, đã để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng độc giả bằng những vần thơ giản dị, chân chất mà thấm đẫm tình yêu quê hương. Xuân Diệu từng nhận xét: “Nguyễn Khuyến là nhà thơ của làng cảnh Việt Nam”, và chùm thơ thu của ông, đặc biệt là “Thu vịnh”, “Thu điếu”, “Thu ẩm”, đã minh chứng một cách sinh động cho nhận xét này. Ba bài thơ không chỉ là những bức tranh thu tuyệt đẹp mà còn là những khoảnh khắc tâm trạng được nhà thơ ghi lại một cách tinh tế.
Ao thu tĩnh lặng với chiếc thuyền câu nhỏ bé, gợi cảm giác thanh bình và cô tịch.
Chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến là minh chứng cho nguồn cảm hứng dồi dào của ông với mùa thu và quê hương. Mỗi bài thơ mang một sắc thái riêng, miêu tả mùa thu ở một không gian, thời gian khác nhau, nhưng đều là những cảnh vật rất thật của nông thôn vùng đồng bằng Bắc Bộ. Không có những ước lệ sáo rỗng, chỉ có bầu trời xanh ngắt, ao thu trong veo, cần trúc hắt hiu, ngõ xóm quanh co, nhà tranh mái rạ… Tất cả gợi lên cái tình quê, hồn quê sâu thẳm trong lòng người đọc.
Trong “Thu vịnh”, Nguyễn Khuyến vẽ nên một bức tranh tổng hợp về mùa thu, với những hình ảnh đặc trưng: bầu trời cao xanh, cần trúc mảnh mai, gió thu nhẹ, mặt nước biếc phủ sương khói, ánh trăng trong, chùm hoa trước giậu… Cảm nhận tinh tế của thi nhân được thể hiện qua cách dùng từ: “Trời thu xanh ngắt mấy từng cao/Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu/Nước biếc trông như tầng khói phủ/Song thưa để mặc bóng trăng vào…”. Cảnh mùa thu trong “Thu vịnh” thanh khiết, tĩnh lặng, phảng phất nỗi u hoài, khiến người đọc cảm nhận được tâm hồn nhạy cảm của nhà thơ.
Bầu trời xanh ngắt và tầng mây lơ lửng tạo nên một không gian thu tĩnh lặng, sâu lắng.
“Thu điếu” lại cảm nhận mùa thu từ một không gian cụ thể hơn: ao thu. Một thế giới tĩnh lặng, trong suốt, nơi mọi vật hài hòa nhẹ nhõm: “Ao thu lạnh lẽo nước trong veo/Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo”. Những chuyển động, âm thanh trong thế giới thu này thật nhẹ nhàng, càng làm nổi bật sự tĩnh lặng. Làn sóng biếc chỉ “gợn tí”, lá vàng “khẽ đưa vèo”. Bức tranh thu yên ả, đượm buồn với “Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt” và “Ngõ trúc quanh co khách vắng teo”. Hình ảnh con người ngồi câu cá càng tô đậm thêm ấn tượng về sự ngưng đọng của thời gian.
“Thu ẩm” mang đến một cảm nhận khác về mùa thu, qua tâm trạng của người ngồi uống rượu. Bài thơ không miêu tả riêng một cảnh thu ở một thời điểm nào mà là sự “tổng hợp nhiều cảnh thu ở nhiều thời điểm” (Xuân Diệu). Mái nhà tranh bình dị trong ngõ tối, đom đóm lập lòe: “Năm gian nhà cỏ thấp le te/Ngõ tối đèm sâu đóm lập loè”. Khói nhạt phất phơ nơi lưng giậu. Và đặc biệt, hình ảnh Làn Ao Lóng Lánh Bóng Trăng Loe hiện lên đầy gợi cảm: “Lưng giậu phất phơ màu khói nhạt/Làn ao lóng lánh bóng trăng loe”. Bầu trời trong suốt với màu xanh thăm thẳm: “Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt”. “Thu ẩm” tạo ấn tượng về một không gian tĩnh mịch, trong lành, vô cùng thân thuộc của thôn quê Việt Nam.
Ánh trăng loe trên mặt ao, tạo nên một không gian thu lung linh, huyền ảo, thấm đượm hồn quê.
Đến với chùm ba bài thơ thu của Nguyễn Khuyến, ta bắt gặp những cảnh sắc không thể lẫn của mùa thu vùng nông thôn đồng bằng Bắc Bộ. Những bức tranh thu ấy được vẽ nên bằng tấm lòng yêu mến quê hương, bằng tình yêu cuộc sống thanh cao, tĩnh lặng chốn thôn quê của cụ Tam nguyên Yên Đổ. Thành công của những bài thơ thu này chứng tỏ tâm hồn tinh tế, ngòi bút tài hoa của Nguyễn Khuyến, đưa ông lên vị trí danh dự trong các thi nhân viết về mùa thu, trong những nhà thơ của làng cảnh Việt Nam.
