Bài ca dao “Con cò mà đi ăn đêm” là một viên ngọc quý trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam. Không chỉ là một câu chuyện về một con vật nhỏ bé gặp nạn, nó còn là một bức tranh biếm họa sâu sắc về cuộc sống lam lũ, đầy tủi hờn nhưng vẫn ngời sáng phẩm chất cao đẹp của người nông dân Việt Nam.
Con cò mà đi ăn đêm
Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao
Ông ơi! ông vớt tôi nao,
Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng.
Có xáo thì xáo nước trong,
Đừng xáo nước đục đau lòng cò con.
Bi kịch của sự mưu sinh:
Câu mở đầu “Con cò mà đi ăn đêm” đã khắc họa một nghịch cảnh. Thường thì cò kiếm ăn vào ban ngày, nhưng vì sao lại phải “đi ăn đêm”? Đó là vì cuộc sống quá khó khăn, “ăn ngày không đủ, phải tranh thủ ăn đêm”. Chữ “mà” trong câu thơ càng tô đậm thêm sự tương phản, gợi lên nỗi xót xa cho thân phận cò.
Cảnh cò “đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao” là một hình ảnh ẩn dụ đầy sức gợi. Cành mềm tượng trưng cho những rủi ro, cạm bẫy luôn rình rập trong cuộc sống. Việc “lộn cổ xuống ao” là sự sa cơ lỡ vận, là bi kịch ập đến bất ngờ, không ai lường trước được. Người nông dân dù cần cù, chịu khó đến đâu cũng khó tránh khỏi những tai ương.
Lời khẩn cầu thống thiết:
Trong đêm tối mịt mùng, tiếng kêu cứu của cò vang lên đầy ai oán:
Ông ơi! ông vớt tôi nao,
Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng.
Tiếng “ông” được lặp lại ba lần, tiếng “tôi” được điệp lại như một nốt nhấn bi thảm. Cò kêu cứu “ông”, một người xa lạ nhưng có lẽ là người duy nhất chứng kiến cảnh ngộ của cò. “Ông” ở đây có thể là một người dân bình thường, cũng có thể là hiện thân của xã hội, của những người có trách nhiệm.
Lời khẩn cầu của cò không chỉ đơn thuần là xin được cứu sống. Cò muốn giãi bày tấm lòng trong sạch của mình: “Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng”. Dù phải chết, cò cũng muốn chứng minh sự vô tội của mình, khẳng định rằng mình không phải là kẻ xấu xa, chỉ vì hoàn cảnh đưa đẩy mà phải “đi ăn đêm”.
Khát vọng về một cuộc sống trong sạch:
Ước nguyện cuối cùng của cò là:
Có xáo thì xáo nước trong,
Đừng xáo nước đục đau lòng cò con.
Cò muốn chết trong “nước trong”, không muốn bị “xáo” trong “nước đục”. “Nước trong” và “nước đục” là hai hình ảnh đối lập tượng trưng cho sự trong sạch và sự ô nhục. Cò thà chết trong sự thanh khiết còn hơn sống trong vũng bùn nhơ. Đây là khát vọng cao đẹp về một cuộc sống lương thiện, trong sáng, dù phải đối mặt với khó khăn, thử thách.
Bài học nhân sinh sâu sắc:
Bài ca dao “Con cò mà đi ăn đêm” không chỉ là một câu chuyện thương tâm về một con cò, mà còn là một bài học nhân sinh sâu sắc về phẩm chất cao đẹp của người nông dân Việt Nam. Dù sống trong cảnh nghèo khó, lam lũ, họ vẫn giữ vững tấm lòng trong sáng, nhân hậu, luôn hướng đến những giá trị tốt đẹp.
Lời dạy “Đói cho sạch, rách cho thơm” hay “Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn” là những minh chứng cho tinh thần cao đẹp đó. Bài ca dao nhắc nhở chúng ta phải biết trân trọng những phẩm chất đáng quý của người nông dân, đồng thời không ngừng vươn lên để sống một cuộc đời ý nghĩa, xứng đáng với những giá trị mà cha ông ta đã dày công vun đắp. “Con cò mà đi ăn đêm” mãi là tiếng lòng của người nông dân Việt, vọng mãi qua bao thế hệ.
