“Thu Vịnh” của Nguyễn Khuyến, một tuyệt phẩm trong chùm thơ thu nổi tiếng, không chỉ là bức tranh thu tuyệt đẹp mà còn là tiếng lòng sâu lắng của thi nhân. Bài thơ vẽ nên một không gian thu đặc trưng của làng quê Việt Nam, đồng thời gửi gắm những suy tư về thời thế và nhân sinh.
Hai câu đề mở ra một khung cảnh thu cao rộng, trong trẻo:
Trời thu xanh ngắt mấy từng cao,
Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu.
Màu “xanh ngắt” của bầu trời không chỉ là màu sắc thực tế mà còn gợi cảm giác về một không gian bao la, vô tận. “Mấy từng cao” càng nhấn mạnh chiều cao vời vợi của bầu trời thu. Hình ảnh “cần trúc lơ phơ” mềm mại, uyển chuyển trong gió “hắt hiu” tạo nên một nét chấm phá nhẹ nhàng, thanh thoát cho bức tranh. Gió “hắt hiu” khơi gợi cảm giác se lạnh, man mác buồn của mùa thu, đồng thời gợi liên tưởng đến tâm trạng của thi nhân.
Hai câu thực tiếp tục mở rộng không gian thu bằng những hình ảnh quen thuộc:
Nước biếc trông như tầng khói phủ,
Song thưa để mặc bóng trăng vào.
“Nước biếc” là màu nước đặc trưng của mùa thu, trong xanh và tĩnh lặng. Hình ảnh “tầng khói phủ” trên mặt nước tạo nên một không gian mờ ảo, huyền diệu. Câu thơ “Song thưa để mặc bóng trăng vào” thể hiện sự giao hòa giữa con người và thiên nhiên. Ánh trăng len lỏi qua song cửa, tràn ngập không gian, mang đến một vẻ đẹp thanh bình, tĩnh lặng. Hình ảnh này cũng gợi liên tưởng đến tâm hồn rộng mở, khoáng đạt của thi nhân, sẵn sàng đón nhận vẻ đẹp của thiên nhiên.
Hai câu luận chuyển sang miêu tả những hình ảnh gần gũi, quen thuộc của làng quê:
Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái,
Một tiếng trên không ngỗng nước nào?
“Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái” gợi lên cảm giác hoài niệm, tiếc nuối về những điều đã qua. Hình ảnh “hoa năm ngoái” có thể là một ẩn dụ về những kỷ niệm đẹp, những giá trị xưa cũ đang dần phai nhạt. Tiếng ngỗng “nước nào” trên không trung vang vọng, gợi lên cảm giác cô đơn, lạc lõng. Câu hỏi tu từ này cũng thể hiện sự trăn trở, suy tư của thi nhân về thời thế, về cuộc đời.
Hai câu kết thể hiện trực tiếp tâm trạng của thi nhân:
Nhân hứng cũng vừa toan cất bút,
Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào.
Trước cảnh thu đẹp, lòng thi nhân trào dâng cảm hứng sáng tác. Tuy nhiên, ngay sau đó, ông lại cảm thấy “thẹn với ông Đào”. “Ông Đào” ở đây là Đào Tiềm, một nhà thơ nổi tiếng của Trung Quốc, người đã từ quan về ở ẩn để giữ gìn khí tiết. Sự “thẹn” của Nguyễn Khuyến có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân: có thể là sự tự ti về tài năng, cũng có thể là sự hổ thẹn vì không thể sống một cuộc đời thanh cao, thoát tục như Đào Tiềm. Câu thơ cuối cùng này khép lại bài thơ bằng một dấu chấm lửng, gợi mở nhiều suy tư cho người đọc.
“Thu Vịnh” không chỉ là một bài thơ tả cảnh mà còn là một bài thơ trữ tình sâu sắc. Qua những hình ảnh thu quen thuộc, Nguyễn Khuyến đã thể hiện những cảm xúc, suy tư của mình về cuộc đời, về thời thế. Bài thơ là một minh chứng cho tài năng và tâm hồn của một nhà thơ lớn, một người con yêu quê hương, đất nước tha thiết.
