“Ai đã đặt tên cho dòng sông?” là một tác phẩm bút ký đặc sắc của Hoàng Phủ Ngọc Tường, thể hiện tình yêu sâu sắc và niềm tự hào về dòng sông Hương, xứ Huế và đất nước Việt Nam. Để hiểu rõ hơn về vẻ đẹp và ý nghĩa của tác phẩm, chúng ta cần phân tích bố cục một cách chi tiết và sâu sắc.
Bố cục của “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” được chia thành ba phần rõ rệt, mỗi phần tập trung vào một khía cạnh khác nhau của dòng sông Hương:
- Phần 1: Từ “Trong những dòng sông… dưới chân núi Kim Phụng”: Khám phá vẻ đẹp hoang dại và trữ tình của sông Hương ở thượng nguồn, mối liên hệ mật thiết với dãy Trường Sơn hùng vĩ.
- Phần 2: Từ “Phải nhiều thế kỷ… quê hương xứ sở”: Sông Hương gắn liền với kinh thành Huế, mang vẻ đẹp dịu dàng, thơ mộng và đậm chất văn hóa.
- Phần 3: Từ “Hiển nhiên là sông Hương… cho dòng sông?”: Sông Hương trong dòng chảy lịch sử dân tộc, trong thi ca và trong tâm hồn mỗi người dân Việt.
Phần 1: Sông Hương ở thượng nguồn – Bản trường ca của rừng già
Ở phần này, Hoàng Phủ Ngọc Tường tập trung miêu tả vẻ đẹp nguyên sơ, hoang dại của sông Hương khi còn là một dòng chảy mạnh mẽ giữa rừng già Trường Sơn. Tác giả đã sử dụng những hình ảnh so sánh, nhân hóa độc đáo để khắc họa tính cách của dòng sông.
Tên gọi “A Pàng” gợi lên một “sử thi buồn”, dòng sông mang trong mình những phận người từ thuở sơ khai. Sông Hương hiện lên với sức mạnh “rầm rộ”, “mãnh liệt”, “cuộn xoáy”, nhưng cũng không kém phần “dịu dàng” và “say đắm”. Tác giả ví sông Hương như một “cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại”, được rừng già hun đúc bản lĩnh gan dạ và tâm hồn tự do.
Phần 2: Sông Hương và kinh thành Huế – Cuộc gặp gỡ của tình yêu
Khi chảy về đồng bằng và ngoại vi thành phố Huế, sông Hương khoác lên mình một vẻ đẹp khác, dịu dàng và thơ mộng hơn. Tác giả so sánh sông Hương như “người con gái đẹp nằm ngủ mơ màng”, được “người tình mong đợi đến đánh thức”.
Những khúc quanh mềm mại, những đường cong uốn lượn của sông Hương được miêu tả một cách tinh tế, thể hiện sự thức tỉnh và khao khát của tuổi trẻ. Khi chảy vào thành phố, sông Hương “vui tươi hẳn lên”, như tìm đúng đường về với điểm hẹn tình yêu. Tác giả sử dụng những hình ảnh so sánh độc đáo như “chiếc cầu trắng của thành phố in ngần trên nền trời, nhỏ nhắn như những vành trăng non” để diễn tả vẻ đẹp của sông Hương trong lòng Huế.
Phần 3: Sông Hương trong lịch sử và thi ca – Dòng sông của dân tộc
Ở phần cuối của tác phẩm, Hoàng Phủ Ngọc Tường đưa người đọc đến với chiều sâu lịch sử và văn hóa của sông Hương. Dòng sông không chỉ là một cảnh quan thiên nhiên, mà còn là một chứng nhân lịch sử, gắn liền với những thăng trầm của dân tộc.
Sông Hương từng là “dòng sông biên thùy xa xôi của đất nước các vua Hùng”, là “dòng Linh Giang” trong sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi, là “dòng sông viễn châu” đã chiến đấu bảo vệ biên giới phía nam của Tổ quốc. Sông Hương cũng là dòng sông soi bóng kinh thành Phú Xuân của người anh hùng Nguyễn Huệ, chứng kiến những cuộc khởi nghĩa và những chiến công rung chuyển.
Sông Hương cũng là nguồn cảm hứng bất tận cho thi ca. Tác giả đã điểm qua những vần thơ tuyệt đẹp của Tản Đà, Cao Bá Quát, Bà Huyện Thanh Quan và Tố Hữu để chứng minh rằng sông Hương “không bao giờ tự lặp lại mình trong cảm hứng của các nghệ sĩ”.
Như vậy, bố cục của “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” được xây dựng một cách chặt chẽ, logic và đầy cảm xúc. Mỗi phần đều góp phần làm nổi bật vẻ đẹp độc đáo và ý nghĩa sâu sắc của dòng sông Hương, thể hiện tình yêu và niềm tự hào của tác giả đối với dòng sông, xứ Huế và đất nước Việt Nam.
