Đoạn trích từ tác phẩm “Chữ Người Tử Tù” của nhà văn Nguyễn Tuân, tái hiện một cảnh tượng đặc biệt: Huấn Cao, một người tử tù tài hoa, đang cho chữ viên quản ngục trong ngục tối.
Cảnh tượng này hàm chứa nhiều yếu tố tương phản sâu sắc:
- Tù ngục và lụa trắng: Sự đối lập giữa không gian ngục tù tăm tối, bẩn thỉu và tấm lụa trắng tinh khiết, biểu tượng của cái đẹp, của nghệ thuật.
- Tử tù và nghệ sĩ: Huấn Cao là một tử tù, lẽ ra phải chịu sự giam cầm, trừng phạt, nhưng đồng thời ông cũng là một nghệ sĩ tài hoa, người sáng tạo ra cái đẹp.
- Quản ngục và người xin chữ: Viên quản ngục là người đại diện cho pháp luật, cho quyền lực, nhưng lại khúm núm, kính trọng xin chữ Huấn Cao, thể hiện sự ngưỡng mộ cái đẹp và tài năng.
- Cái đẹp và cái xấu: Sự tương phản giữa vẻ đẹp của chữ nghĩa, của tài năng và sự xấu xa của môi trường ngục tù, của xã hội đầy bất công.
- Thiên lương và nhem nhuốc: Huấn Cao lo sợ quản ngục sẽ đánh mất “thiên lương” lương thiện trong môi trường xấu xa này.
Qua lời khuyên của Huấn Cao, Nguyễn Tuân thể hiện quan niệm nghệ thuật sâu sắc:
- Cái đẹp phải gắn liền với cái thiện: Nghệ thuật chân chính phải xuất phát từ tâm hồn trong sáng, lương thiện, không thể tồn tại trong môi trường xấu xa, ô trọc.
- Cái đẹp có sức mạnh cảm hóa: Cái đẹp có thể thức tỉnh lương tri, cảm hóa những tâm hồn tưởng chừng đã chai sạn, tha hóa. Huấn Cao khuyên quản ngục nên rời bỏ chốn ngục tù để giữ gìn nhân cách, theo đuổi cái đẹp một cách thanh cao.
Cử chỉ, thái độ và lời nói của quản ngục với Huấn Cao khẳng định ý nghĩa to lớn của cái đẹp với cuộc sống con người:
- Cái đẹp có thể vượt qua mọi rào cản: Dù là quản ngục, người đại diện cho quyền lực, nhưng ông vẫn không thể cưỡng lại sức hút của cái đẹp, của tài năng.
- Cái đẹp có thể làm thay đổi con người: Sự cảm động, kính trọng của quản ngục cho thấy cái đẹp có thể lay động, thức tỉnh những phần tốt đẹp nhất trong con người. Câu nói “Kẻ mê muội này xin bái lĩnh” thể hiện sự thức tỉnh và ngưỡng mộ sâu sắc của quản ngục đối với Huấn Cao và những giá trị mà ông đại diện.
Trong ngữ cảnh này, có thể hiểu “biệt nhỡn liên tài” là khả năng nhận ra, trân trọng và kết nối với những tài năng đặc biệt, những phẩm chất cao đẹp, dù họ đang ở trong hoàn cảnh khó khăn, bị xã hội coi thường. Quản ngục đã thể hiện khả năng “biệt nhỡn liên tài” khi nhận ra và kính trọng tài năng, nhân cách của Huấn Cao, bất chấp việc ông là một tử tù. “Biệt nhỡn liên tài” cũng là khả năng nhìn thấu bản chất tốt đẹp của con người, ngay cả khi họ bị che lấp bởi những vỏ bọc bên ngoài, những định kiến xã hội.
