Zarathustra, hay còn gọi là Zoroaster trong tiếng Hy Lạp, là một nhân vật tôn giáo quan trọng đến từ Ba Tư cổ đại, được coi là người sáng lập ra Zoroastrianism, một trong những tôn giáo độc thần lâu đời nhất thế giới. Cuộc đời và những lời dạy của ông đã có ảnh hưởng sâu sắc đến lịch sử tôn giáo và triết học, không chỉ ở khu vực Trung Đông mà còn trên toàn thế giới.
Một trong những lý do khiến Zarathustra thu hút sự chú ý của giới học giả là do những yếu tố độc đáo trong giáo lý của ông. Tư tưởng về một vị thần duy nhất, Ahura Mazda, hay “Đấng Minh Triết,” cùng với sự nhấn mạnh vào cuộc chiến giữa thiện và ác, đã tạo nên một hệ thống tín ngưỡng khác biệt so với các tôn giáo đa thần phổ biến thời bấy giờ. Nhiều học giả còn cho rằng những ý tưởng này đã có ảnh hưởng đến sự phát triển của các tôn giáo độc thần khác sau này, như Do Thái giáo, Cơ đốc giáo và Hồi giáo.
Biểu tượng Ahura Mazda khắc trên cửa chính của Hội trường Hội đồng, Persepolis, Iran, tượng trưng cho sức mạnh và trí tuệ tối cao.
Việc xác định niên đại chính xác về cuộc đời Zarathustra là một thách thức đối với các nhà nghiên cứu. Trong khi một số nguồn cổ đại cho rằng ông sống vào khoảng thế kỷ thứ 6 trước Công nguyên, các bằng chứng khác lại cho thấy ông có thể đã sống sớm hơn nhiều, vào khoảng thiên niên kỷ thứ 2 trước Công nguyên. Sự không chắc chắn này gây khó khăn cho việc tái hiện chính xác bối cảnh lịch sử và xã hội mà Zarathustra đã sống và giảng dạy.
Vấn đề phức tạp hơn nữa là việc xác định nội dung và ảnh hưởng thực sự của những lời dạy của Zarathustra. Các văn bản Avesta, bao gồm cả các bài thánh ca Gathas được cho là do chính Zarathustra sáng tác, là nguồn thông tin chính. Tuy nhiên, việc giải thích những văn bản này và phân biệt giữa những yếu tố có nguồn gốc từ tôn giáo bộ lạc Ba Tư cổ đại và những sáng tạo độc đáo của Zarathustra vẫn là một vấn đề tranh cãi. Hơn nữa, ảnh hưởng của Zoroastrianism sau này, đặc biệt là trong thời kỳ Sasanian, đến mức độ phản ánh chính xác những lời dạy ban đầu của Zarathustra cũng là một câu hỏi mở.
Giáo lý cốt lõi của Zarathustra
Zarathustra, xuất thân có lẽ là một thầy tế của tôn giáo Iran cổ đại, đã trải qua một khải tượng từ Ahura Mazda, từ đó ông nhận thức được sứ mệnh truyền bá chân lý. Ông giảng dạy rằng Ahura Mazda là trung tâm của một vương quốc công lý, hứa hẹn sự bất tử và hạnh phúc cho những người tuân theo. Mặc dù không trực tiếp bác bỏ tôn giáo đa thần trước đó, Zarathustra đã cố gắng cải cách nó dựa trên những giá trị xã hội và kinh tế hiện có. Ban đầu, những lời dạy của ông gặp phải sự phản đối từ các nhà chức trách dân sự và tôn giáo.
Ahura Mazda, theo giáo lý của Zarathustra, là vị thần tối cao và duy nhất xứng đáng được thờ phụng. Gathas mô tả Ngài là người sáng tạo ra cả thế giới vật chất và tinh thần, nguồn gốc của ánh sáng và bóng tối, và là trung tâm của vũ trụ. Ahura Mazda còn được thể hiện thông qua bảy phẩm chất hoặc trạng thái liên quan mật thiết với nhau, được gọi là Amesha Spentas, hay “những vị thánh bất tử.” Những phẩm chất này bao gồm Spenta Mainyu (tinh thần tốt lành), Asha Vahishta (công lý, sự thật), Vohu Manah (tư duy đúng đắn), Armaiti (suy nghĩ, lời nói và hành động tốt đẹp), Khshathra Vairya (quyền lực đáng mơ ước), Haurvatat (sự toàn vẹn) và Ameretat (sự bất tử). Những phẩm chất tốt đẹp này không chỉ là đặc điểm của Ahura Mazda mà còn là mục tiêu mà những người theo Ngài hướng tới.
Cuộc chiến giữa thiện và ác
Các văn bản Avesta và Pahlavi sau này mô tả một cách rõ rệt cuộc đối đầu giữa Ahura Mazda và Angra Mainyu (hay Ahriman), hiện thân của cái ác. Ahriman và những последователей của hắn, những người tự do lựa chọn đi theo con đường sai trái, đại diện cho thế lực của sự dối trá và hủy diệt. Truyền thuyết kể rằng vào lúc ban đầu, Spenta Mainyu và Ahriman đã gặp nhau và được tự do lựa chọn giữa “sự sống và không sự sống.” Sự lựa chọn này đã sinh ra nguyên tắc của thiện và ác, dẫn đến sự hình thành của vương quốc công lý và vương quốc của sự dối trá.
Tuy nhiên, nguyên tắc nhị nguyên này trở nên nổi bật hơn trong các văn bản sau Zarathustra. Ahura Mazda, đôi khi được gọi là Ormazd, bị hạ thấp xuống ngang hàng với Ahriman, và thế giới bị chia thành hai lãnh địa đối địch. Mỗi cá nhân, cả người thường và các сущность tinh thần, đều phải lựa chọn giữa thiện và ác. Chính từ sự tự do lựa chọn này mà con người phải chịu trách nhiệm cuối cùng cho số phận của mình. Những người праведные (ashavan) sẽ được ban thưởng sự bất tử, trong khi những người theo đuổi sự dối trá sẽ phải chịu sự trừng phạt và một cuộc sống đau khổ, tương tự như khái niệm về địa ngục trong Cơ đốc giáo.
Những lời dạy của Zarathustra đã có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của tư tưởng tôn giáo và triết học, đặc biệt là khái niệm về cuộc chiến giữa thiện và ác, phán xét cuối cùng và phần thưởng cho người праведные. Mặc dù có nhiều tranh cãi và khó khăn trong việc tái hiện chính xác cuộc đời và giáo lý của ông, Zarathustra vẫn là một trong những nhà tiên tri vĩ đại nhất của lịch sử, và Zoroastrianism tiếp tục là một tôn giáo sống động với một cộng đồng tín đồ trên khắp thế giới.
