Yếu tố tượng trưng là chìa khóa mở ra những tầng nghĩa sâu sắc trong thơ ca, giúp tác giả gửi gắm thông điệp về cuộc sống, con người và xã hội một cách tinh tế. Phân tích yếu tố tượng trưng trong một bài thơ hay một vài câu thơ ấn tượng, chúng ta sẽ bước vào thế giới nội tâm đầy màu sắc và khám phá những triết lý nhân sinh sâu sắc.
Khái Quát Về Yếu Tố Tượng Trưng
1. Tượng Trưng Là Gì?
Tượng trưng là việc sử dụng hình ảnh, sự vật, hiện tượng cụ thể để biểu đạt những ý niệm trừu tượng, những khái niệm khó diễn tả bằng ngôn ngữ thông thường.
Yếu Tố Tượng Trưng Trong Thơ là các chi tiết, hình ảnh gợi lên những ý niệm trừu tượng, giàu tính triết lý, khơi gợi suy ngẫm về bản chất con người và thế giới. Tượng trưng thường kết hợp với các biện pháp tu từ để truyền tải nội dung một cách ẩn ý, không trực tiếp.
Yếu tố tượng trưng còn có thể gắn liền với nhạc tính của thơ (nhịp điệu, vần, thanh điệu…) và sự tương giao giữa các giác quan (thính giác, thị giác, xúc giác…).
Tóm lại, yếu tố tượng trưng là công cụ nghệ thuật quan trọng, giúp tác giả truyền tải ý nghĩa sâu xa, cảm xúc phức tạp vượt ra ngoài nghĩa đen của từ ngữ.
Ví dụ: Hình ảnh tháp Bayon trong bài “Tháp Bayon bốn mặt” của Chế Lan Viên tượng trưng cho thế giới tâm hồn đa diện, phức tạp của con người:
Anh là tháp Bayon bốn mặt
Giấu đi ba, còn lại đấy là anh
Chỉ mặt đó mà nghìn trò cười khóc
Làm đau ba mặt kia trong cõi ẩn hình.
2. Vai Trò Của Yếu Tố Tượng Trưng
- Tăng tính nghệ thuật: Làm cho tác phẩm giàu hình ảnh, sinh động và hấp dẫn.
- Làm sâu sắc ý nghĩa: Truyền tải ý tưởng phức tạp một cách tinh tế và hiệu quả.
- Tạo sự tương tác với người đọc: Khuyến khích người đọc tham gia sáng tạo, tìm kiếm ý nghĩa riêng.
- Phản ánh thế giới quan của tác giả: Thể hiện cái nhìn về cuộc sống, con người và xã hội.
3. Đặc Điểm Của Yếu Tố Tượng Trưng
- Tính đa nghĩa: Một hình tượng có thể mang nhiều ý nghĩa khác nhau.
- Tính gợi mở: Khơi gợi trí tưởng tượng, kích thích suy ngẫm.
- Tính khái quát: Đại diện cho những khái niệm trừu tượng như tình yêu, nỗi buồn, cuộc sống, thời gian…
- Tính cá nhân: Mỗi tác giả có cách sử dụng riêng, mang đậm dấu ấn cá nhân.
4. Nhận Diện Yếu Tố Tượng Trưng
Để nhận diện yếu tố tượng trưng, cần chú ý:
- Những hình ảnh được sử dụng trong bài thơ.
- Nhịp điệu của bài thơ.
- Tâm tư, tình cảm tác giả muốn gửi gắm.
5. Cách Phân Tích Yếu Tố Tượng Trưng
- Xác định hình ảnh tượng trưng: Nhận biết hình ảnh đang được sử dụng để biểu đạt ý nghĩa.
- Tìm hiểu ý nghĩa cụ thể: Dựa vào văn cảnh, kiến thức văn hóa, xã hội để giải mã ý nghĩa.
- Liên hệ với toàn bộ tác phẩm: Xem xét vai trò của hình ảnh tượng trưng trong việc thể hiện chủ đề, ý tưởng chính.
Phân Tích Yếu Tố Tượng Trưng Trong Một Số Bài Thơ
Bài Mẫu 1: Phân Tích “Huyền Diệu” Của Xuân Diệu
Xuân Diệu, “nhà thơ mới nhất trong các nhà thơ mới,” đã thổi một làn gió mới vào văn học Việt Nam bằng những vần thơ về mùa xuân, tình yêu và tuổi trẻ. Bài thơ “Huyền diệu” là một minh chứng cho phong cách thơ độc đáo của ông.
Này lắng nghe em khúc nhạc thơm
Say người như rượu tối tân hôn,
Như hương thấm tận qua xương tủy,
Âm điệu, thần tiên, thấm tận hồn.
Hãy tự buông cho khúc nhạc hưởng
Dẫn vào thế giới của Du Dương
Ngừng hơi thở lại, xem trong ấy
Hiển hiện hoa và phảng phất hương.
Trong đoạn thơ này, Xuân Diệu sử dụng “khúc nhạc” để tượng trưng cho tình yêu. “Khúc nhạc” là một hình ảnh trừu tượng, diễn tả những cảm xúc sâu sắc. Các cụm từ “âm điệu, thần tiên,” “hương thấm tận qua xương tủy,” và “phảng phất hương” cũng là những hình thức tượng trưng, miêu tả tình yêu một cách tinh tế và ẩn ý.
Bài Mẫu 2: Phân Tích “Mùa Xuân Chín” Của Hàn Mặc Tử
Hàn Mặc Tử, một thi sĩ với phong cách thơ độc đáo, đã để lại nhiều tác phẩm nổi tiếng, trong đó có “Mùa xuân chín.” Tựa đề bài thơ gợi lên sự mềm mại, hương thoang thoảng của mùa xuân, đồng thời chứa đựng những tầng ý nghĩa sâu sắc.
“Trong làn nắng ửng khói mơ tan
Đôi mái nhà tranh lấm tấm vàng
Sột soạt gió trêu tà áo biếc
Trên giàn thiên lý bóng xuân sang”
Mái nhà tranh lấm tấm vàng trong bài thơ Mùa Xuân Chín của Hàn Mặc Tử, biểu tượng cho vẻ đẹp thanh bình và ấm áp của làng quê Việt Nam
Bức tranh mùa xuân thôn quê hiện lên thật thanh bình và duyên dáng. Trong làn nắng nhẹ, khói tan đi, tạo nên vẻ đẹp như mơ. Trên những mái nhà tranh nghèo lấm tấm màu hoa thiên lý, cơn gió nhẹ đung đưa những chiếc lá xanh biếc. Tất cả đều nhẹ nhàng và thân thương. Mùa xuân đang len lỏi vào cảnh vật, cây cỏ, thiên nhiên, đất trời và lòng người như hòa quyện vào nhau. Ở đây, hình ảnh mái nhà tranh không chỉ là một chi tiết tả thực mà còn tượng trưng cho cuộc sống bình dị, ấm áp, gắn liền với hồn quê Việt Nam.
Bài Mẫu 3: Phân Tích “Mùa Xuân Nho Nhỏ” Của Thanh Hải
Thanh Hải, một nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống Mỹ, đã để lại nhiều áng thơ giá trị. Bài thơ “Mùa xuân nho nhỏ” là tâm sự của ông trong những ngày cuối đời.
Một mùa xuân nho nhỏ
Lặng lẽ dâng cho đời
Trong hai câu thơ này, hình ảnh “mùa xuân nho nhỏ” là một biểu tượng nghệ thuật tinh tế và sâu sắc. Thanh Hải không chỉ miêu tả một mùa xuân cụ thể mà còn gửi gắm những ý nghĩa rộng lớn hơn. “Mùa xuân nho nhỏ” tượng trưng cho những đóng góp nhỏ bé, khiêm tốn của mỗi cá nhân vào cuộc sống chung. Cụm từ “lặng lẽ dâng cho đời” càng tô đậm thêm ý nghĩa ấy. Hình ảnh “mùa xuân” còn gợi lên sự tươi mới, sức sống và hy vọng vào một tương lai tươi sáng.
Bài Mẫu 4: Phân Tích “Màu Thời Gian” Của Đoàn Phú Tứ
Màu thời gian không xanh
Màu thời gian tím ngắt
Hương thời gian không nồng
Hương thời gian thanh thanh
Thời gian trong bài thơ là tượng trưng. Nó không phải thời gian vật lí mà là thời gian tâm trạng, thời gian của sự trầm tư. Màu tím tượng trưng cho tình yêu, cho sự thủy chung của tác giả. Màu thời gian và hương thời gian gợi liên tưởng đến màu tình yêu và hương tình yêu: vừa cụ thể, vừa nhiều mộng mơ; vừa trần tục, vừa thanh cao thoát tục.
Bài Mẫu 5: Phân Tích “Tiếng Thu” Của Lưu Trọng Lư
Em không nghe mùa thu
dưới trăng mờ thổn thức?
Em không nghe rạo rực
hình ảnh kẻ chinh phu
trong lòng người cô phụ?
Em không nghe rừng thu.
lá thu kêu xào xạc,
con nai vàng ngơ ngác
đạp trên lá vàng khô?
Tiếng thu trong bài thơ là tượng trưng. Nó không phải là một âm thanh riêng rẽ nào, cũng không phải là một tập hợp giản đơn nôm na của nỗi thổn thức trong đất trời, nỗi rạo rực trong lòng người và tiếng xào xạc của lá rừng. Tiếng thu là một điệu huyền… Có lẽ bởi sự cộng hưởng ấy mà “bản hòa âm mùa thu” đã tìm thấy cho mình một “bảng hòa âm ngôn từ”. Tiếng thu là cả một bản hòa âm vừa mơ hồ vừa hiển hiện của bao nỗi xôn xao ngấm ngầm trong lòng tạo vật đang hòa điệu với nỗi xôn xao huyền diệu của hồn thi nhân.
Bài Mẫu 6: Phân Tích “Đây Thôn Vĩ Dạ” Của Hàn Mặc Tử
Những vần thơ điên loạn với ngập tràn ý tưởng của hồn, trăng và máu của Hàn Mặc Tử đã ám ảnh nhiều người yêu thơ. Giữa một rừng thơ ma quái và kì dị ấy, lại mọc lên một bông hoa trong sáng tinh khôi, còn vương bao hương sắc ở đời. Bông hoa ấy Hàn đặt tên “Đây thôn Vĩ Dạ”, trong nó chứa chở bao cảm xúc và hoài nhớ về một miền quê từng gắn bó.
Thi phẩm bắt đầu bằng một câu hỏi mang đầy ý vị của Huế mộng và Huế thơ. Không phải là hàng loạt câu hỏi tự vấn đầy quằn quại và đau đớn như ta từng gặp:
Tôi vẫn ở đây hay ở đâu
Ai đem bỏ tôi xuống trời sâu
Sao bông phượng nở trong màu huyết
Nhỏ xuống lòng tôi những giọt châu?
Câu hỏi cất lên ở đây vừa như một lời mời, một lời hỏi, lại như một lời trách móc, lời thở than: “Sao anh không về chơi thôn Vĩ?”. Là người con gái Huế hỏi chăng? Hay là Hàn tự phân thân ra hỏi mình? Dù là gì thì cái điều cốt nhất ta thấy được ở đây cũng chỉ là một niềm tha thiết, một nỗi xúc động của người thi sĩ khi được trở về với mảnh đất nhiều kỉ niệm, dù chỉ là trong tâm tưởng.
Cảnh vườn thôn Vĩ hiện ra, ngời ngời sắc xanh, long lanh ánh sáng:
Nhìn nắng hàng cau nắng mới lên
Vườn ai mướt quá xanh như ngọc
Lá trúc che ngang mặt chữ điền
Ấn tượng sâu nhất vương lại từ câu thơ chính là không gian ngập tràn sắc nắng. Không phải “nắng ửng” trong làn khói mơ tan, không phải “nắng chang chang” dọc theo bờ sông trắng, nắng ở đây, là thứ “nắng mới”, không huyền hồ ảo diệu, không đậm màu đậm hương, nó tinh khôi và trong trẻo đến lạ.
Nhớ về thôn Vĩ còn là nhớ về những nét dáng thân thương của con người nơi đây. Không tả mà chỉ gợi, bằng bút pháp cách điệu hóa, thi sĩ đủ cho ta cảm nhận về con người Huế chân thật, dịu dàng, về con gái Huế đằm thắm, nữ tính, thấp thoáng sau một mảnh trúc che ngang là gương mặt chữ điền rất Huế.
Bắt trọn được cái hồn riêng của Huế mộng mơ, thi sĩ đã kéo cái nhìn của người đọc sang một miền không gian khác, chơi vơi giữa gió mây, lặng mình theo dòng nước:
Gió theo lối gió mây đường mây
Dòng nước buồn thiu hoa bắp lay
Một bức tranh gợi buồn, gợi sầu. Gió nhẹ thổi, mây nhẹ trôi, hoa bắp nhẹ lay, dòng Hương giang trầm mặc. Cái dáng Huế qua mấy mươi thế kỉ cơ hồ cũng chỉ có thế. Không khí trầm tịch của đất cố đô được gợi lại chỉ qua mấy nét chấm phá.
Nhưng không biết vì nỗi buồn đã choán ngập tâm hồn, hay vì nhớ mong không thể làm chủ, mà ngay hai câu thơ sau, cảnh trở nên thật hư ảo huyền hồ:
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay?
Thuyền, trăng, bờ bãi vốn không phải lần đầu đồng hiện. Nhưng cái khác biệt ở đây là, thi sĩ không đứng đó mà ngắm trăng hay ngắm sông, người đang chìm dần trong cảm giác ảo hóa. Trăng xuất hiện trở lại, nhưng không phải “trăng vàng trăng ngọc”, “trăng nằm sóng soãi”, mà là trăng huyền hồ tan trên mặt nước.
Niềm khao khát tình đời, tình người của thi nhân cất lên rõ nhất ở khổ thơ thứ ba, khi mà thế giới đã về với thực tại, ngập chìm hoàn toàn ở cõi mơ:
Mơ khách đường xa khách đường xa
Áo em trắng quá nhìn không ra
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Ai biết tình ai có đậm đà?
Chữ “mơ” đặt ở đầu, chơi vơi sau đó là tiếng gọi “khách đường xa” đầy khắc khoải, mang theo sự chơ vơ hụt hẫng, bỏ lại bao ngẩn ngơ buồn tiếc. Hình ảnh khách thể xuất hiện trở lại, ngỡ như cứ bước xa dần khỏi vòng tay Hàn, đi về một cõi xa xăm không thể chạm đến. Người con gái mang sắc áo trắng tuyệt đối, trinh nguyên vô ngần, suốt đời Hàn tôn sùng nay lại trở nên mờ nhòa, khó giữ. Tất cả như mờ ảo hơn: Ở đây sương khói mờ nhân ảnh.
