Nguyễn Minh Châu từng nhận định rằng, nhà văn có khả năng chắt lọc từ dòng chảy đời thường một khoảnh khắc, dù đơn giản, nhưng lại chứa đựng cả cuộc đời một con người, thậm chí của cả nhân loại. Trong “Vợ nhặt” của Kim Lân, chi tiết bốn bát bánh đúc không chỉ là một chi tiết nhỏ mà còn là một điểm sáng nghệ thuật, góp phần quan trọng vào việc thể hiện chủ đề và tư tưởng của tác phẩm.
Bánh đúc, món ăn dân dã làm từ bột gạo và lạc, đã trở thành một phần quen thuộc trong văn hóa ẩm thực Việt Nam. Nó xuất hiện trong văn chương một cách tự nhiên, gợi nhớ đến những hình ảnh bình dị của làng quê. Trong “Vợ nhặt”, hình ảnh thị “sà xuống ăn một chặp bốn bát bánh đúc” giữa nạn đói năm 1945 gây ấn tượng mạnh mẽ. Câu chuyện bắt đầu với Tràng, một người nông dân nghèo sống ở xóm ngụ cư, nơi những người “chết đói” lũ lượt kéo đến. Trong bối cảnh đói khát ấy, Tràng gặp lại thị ở chợ tỉnh, lần này thị “gầy sọp đi, trên khuôn mặt lưỡi cày xám xịt chỉ còn thấy hai con mắt”. Sau vài câu bông đùa, Tràng mời thị ăn bánh đúc, và thị đã ăn liền một mạch bốn bát.
Bốn bát bánh đúc tưởng chừng đơn giản, nhưng lại ẩn chứa nhiều tầng ý nghĩa sâu sắc.
Đầu tiên, nó khắc họa số phận thảm thương của người dân trong nạn đói năm 1945. Cái đói đã làm biến dạng cả hình hài và nhân cách con người. Thị trở nên chao chát, liều lĩnh, sẵn sàng đánh đổi lòng tự trọng để có miếng ăn. Chi tiết “sà xuống ăn một chặp bốn bát bánh đúc” cho thấy sự khốn cùng của con người khi bị đẩy đến bờ vực sinh tử. Bốn bát bánh đúc gợi nhớ đến “Một bữa no” của Nam Cao, nơi cái đói khiến con người ta trở nên thảm thương hơn bao giờ hết. Nếu người bà trong “Một bữa no” chết vì miếng ăn, thì thị ăn để sống, thể hiện một khát khao sống mãnh liệt.
Thứ hai, bốn bát bánh đúc thể hiện tấm lòng hào hiệp, tình nghĩa của Tràng. Trong cảnh đói khát, một hạt gạo còn quý hơn vàng, vậy mà Tràng vẫn hào phóng mời một người phụ nữ xa lạ ăn tận bốn bát bánh đúc. “Miếng ăn” ấy đã trở thành cầu nối, đưa họ đến với nhau, biến bốn bát bánh đúc thành tín vật đính ước của hai con người nghèo khó. Chi tiết này cho thấy, trong hoàn cảnh khốn cùng, tình người càng trở nên ấm áp và đáng trân trọng.
Thứ ba, chi tiết bốn bát bánh đúc còn tố cáo, lên án những chính sách tàn bạo của thực dân Pháp và phát xít Nhật, đẩy nhân dân ta vào nạn đói khủng khiếp. Đồng thời, nó thể hiện sự cảm thông, ngợi ca của Kim Lân đối với những con người bé nhỏ, đáng thương.
Tóm lại, chi tiết bốn bát bánh đúc trong “Vợ nhặt” là một chi tiết nhỏ nhưng mang ý nghĩa lớn lao, góp phần thúc đẩy cốt truyện, khắc họa số phận, phẩm chất và tính cách của nhân vật. Nó là một minh chứng cho tài năng của Kim Lân trong việc lựa chọn những chi tiết đắt giá, góp phần làm nên thành công của tác phẩm.
