Nhà văn Tô Hoài đã kể trong hồi ký Cát Bụi Chân Ai về mối quan hệ đặc biệt với Xuân Diệu, hé lộ những cảm xúc sâu sắc vượt trên tình bạn đơn thuần. Những dòng hồi ức này, cùng với những giai thoại khác, cho thấy một khía cạnh khác trong con người “ông hoàng thơ tình” Xuân Diệu, người không ngần ngại trao đi tình yêu, dù xã hội thời bấy giờ còn nhiều định kiến.
Tô Hoài không phải là người duy nhất được cho là có mối tình cảm đặc biệt với Xuân Diệu. Những lời đồn về tình cảm giữa Xuân Diệu và nhà thơ Hoàng Cát cũng làm dấy lên nhiều sự tò mò. Có lẽ vì vậy, thơ tình của Xuân Diệu luôn mang một nỗi niềm da diết, một sự cô đơn sâu thẳm, nhưng cũng đầy khát khao yêu thương. Dù đã gần bốn thập kỷ trôi qua kể từ khi Xuân Diệu rời xa cõi đời, những vần thơ và câu chuyện về ông vẫn sống mãi trong lòng người yêu văn chương, tiếp tục nuôi dưỡng những tâm hồn đang yêu, đang tìm kiếm sự đồng điệu.
Xuân Diệu – Ông hoàng thơ tình
Ngô Xuân Diệu, sinh năm 1916 tại Bình Định, sớm bộc lộ tài năng văn chương thiên bẩm. Ở tuổi 21, ông đã trở thành thành viên trẻ nhất của Tự Lực Văn Đoàn, một tổ chức văn học uy tín thời bấy giờ. Thế Lữ, một trong những cây bút chủ chốt của văn đoàn, đã giới thiệu Xuân Diệu đến công chúng như một “thiên tài” với “linh hồn rạng rỡ và say mê”.
Theo Phó giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Toàn, giảng viên bộ môn Văn học Việt Nam hiện đại tại trường Đại học Sư phạm Hà Nội, màu sắc của tình yêu đồng tính đã thể hiện rất rõ nét trong thơ Xuân Diệu. Ông chỉ ra những dấu hiệu tinh tế trong các tác phẩm như “Với bàn tay ấy”, bài thơ được cho là Xuân Diệu viết tặng Huy Cận.
“Với bàn tay ấy ở trong tay / Tôi đã nguôi quên hận tháng ngày,” những câu thơ này, theo thầy Toàn, mang giọng điệu và xúc cảm của một người tình dành cho người mình yêu. Toàn bộ bài thơ tràn ngập không khí luyến ái, với vũ trụ như đang động tình, ôm ấp, nương tựa vào nhau. Mạch cảm xúc trở nên đặc biệt tha thiết ở hai câu cuối: “Dưới ánh trăng cười, tôi kiếm mãi / Dấu bàn tay ấy ở trên tay.”
Dấu ấn tình yêu trong “Thơ Thơ”
Thầy Toàn cũng phân tích bài “Tương tư, chiều…”, một bài thơ khác trong tập Thơ Thơ của Xuân Diệu. Những câu thơ như “Anh nhớ tiếng. Anh nhớ hình. Anh nhớ ảnh. Anh nhớ em, anh nhớ lắm! Em ơi!” dễ khiến người đọc liên tưởng đến tình yêu nam nữ. Tuy nhiên, bài thơ này lại được xếp ngay trước bài “Với bàn tay ấy”, tạo nên một sự liên kết đặc biệt.
“Em! Xích lại! Và đưa tay anh nắm!” câu kết của “Tương tư” gần như nối tiếp với câu mở đầu của “Với bàn tay ấy”: “Với bàn tay ấy ở trong tay.” Thầy Toàn nhận xét: “Nếu ta xếp chồng văn bản, ta thấy ở đây ấy mạch ngầm của xúc cảm luyến ái đồng tính rất rõ nét.”
Những dấu vết về tình cảm với đàn ông của Xuân Diệu không được nhắc đến khi ông còn sống, mà chỉ được biết đến sau này. Theo thầy Toàn, điều này có thể là do tâm thức của người đọc bị “khóa” trong từ trường của văn hóa dị tính trong một thời gian dài.
Góc nhìn trong giáo dục
Trần Nhật Quang, cán bộ Chương trình quyền LGBTI của Viện nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường (iSEE), chia sẻ rằng khi học về Xuân Diệu, anh đã nghe loáng thoáng về việc nhà thơ có thể không phải là người dị tính. Vì vậy, khi giáo viên giảng dạy và nói về việc Xuân Diệu thích một người con gái nào đó, anh cảm thấy “hơi bực bội”. Quang cho rằng câu chuyện tình yêu không chỉ giới hạn ở tình yêu nam nữ mà còn có nhiều điều hơn thế.
Quang cảm thấy vui khi được nghe những câu chuyện về cộng đồng LGBTQ trong lịch sử, trong đó có câu chuyện của Xuân Diệu. Anh nhận ra rằng trong sách văn vẫn có những tác giả không dị tính, và anh thấy mình đâu đó trong bài giảng trên lớp.
Từ cấm đoán đến chấp nhận
Thời của Xuân Diệu, quan hệ đồng tính luyến ái bị coi thường, thậm chí là ghê sợ. Phạm Khánh Bình, người đồng sáng lập nhóm Hà Nội Queer, giải thích rằng ngày xưa không có từ đồng tính mà gọi là ái nam ái nữ, và nó bị coi là một thứ rất tệ, là bệnh hoạn, lăng loàn, hay biến thái. Người LGBT thời đó chắc chắn sẽ cảm thấy rất ngột ngạt.
Trong cuốn Cát Bụi, Tô Hoài kể rằng Xuân Diệu từng bị lôi ra kiểm điểm trước cơ quan vì những hành vi luyến ái. Ông bị chỉ trích gay gắt, và không ai lên tiếng bảo vệ. Xuân Diệu không chối cãi, chỉ “nức nở nói đấy là ‘tình trai của tôi… tình trai…!’ rồi nghẹn lời, nước mắt ứa ra, không hứa hẹn sửa chữa gì cả.”
Có lẽ vì những cấm đoán như vậy mà với Xuân Diệu, “Yêu, là chết ở trong lòng một ít.” Nhưng ông vẫn tiếp tục yêu, tiếp tục gửi gắm tình cảm vào câu thơ. Chính sự chân thành đó đã khiến câu chuyện của ông trở thành những tư liệu quý giá cho những người như Quang và Bình tìm tòi và chia sẻ cho cộng đồng của mình. Khi biết rằng vẫn có những người queer, những người không theo chuẩn giới ở trong sách vở, ở trong lịch sử, Quang cảm thấy mình được hiện diện, và anh thấy Việt Nam thực ra rất đa dạng.
