Sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, trật tự thế giới hai cực sụp đổ, mở ra một giai đoạn chuyển đổi sâu sắc với nhiều xu thế phát triển mới.
Sự hình thành thế giới đa cực
Thế giới đang tiến tới một cục diện đa cực, mặc dù quá trình này vẫn đang trong giai đoạn chuyển đổi. Sự chuyển đổi này khác biệt so với trước đây vì nó không diễn ra thông qua chiến tranh. Hiện tại, thế giới có thể được mô tả là “một siêu cường, nhiều cường quốc”, bao gồm Mỹ, Liên minh châu Âu (EU), Nhật Bản, Nga và Trung Quốc.
Vai trò của Mỹ và sự suy yếu tương đối
Sự tan rã của Liên Xô tạo cơ hội cho Mỹ củng cố vị thế siêu cường và tìm cách chi phối thế giới. Tuy nhiên, Mỹ cũng đối mặt với sự suy yếu tương đối. Mâu thuẫn lớn nhất của Mỹ nằm ở tham vọng bá chủ và khả năng thực tế để thực hiện điều đó. Mỹ tìm cách điều chỉnh chính sách để duy trì ảnh hưởng và dẫn dắt sự thay đổi của thế giới theo hướng có lợi cho mình.
Hòa bình và xung đột
Nguy cơ chiến tranh thế giới đã giảm bớt, nhưng hòa bình ở nhiều khu vực vẫn bị đe dọa bởi các xung đột sắc tộc, tôn giáo và tranh chấp lãnh thổ. Những mâu thuẫn này, vốn bị che đậy trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh, nay bùng phát thành các cuộc xung đột gay gắt, và việc giải quyết chúng không hề dễ dàng.
Sự trỗi dậy của các thế lực tôn giáo
Chiến tranh Lạnh chấm dứt tạo điều kiện cho sự phát triển của các thế lực tôn giáo, đặc biệt là Hồi giáo, với số lượng tín đồ đông đảo và hoạt động sôi nổi trong lĩnh vực chính trị. Chủ nghĩa Hồi giáo cực đoan đang lan rộng và ảnh hưởng đến tình hình thế giới. Sự cuồng nhiệt của các tôn giáo khác cũng nổi lên, gây ra xung đột và bất ổn ở nhiều nơi.
Xu thế phát triển kinh tế là trọng điểm
Bài học từ Chiến tranh Lạnh cho thấy đối đầu chính trị – quân sự không còn phù hợp. Thay vào đó, hợp tác và cạnh tranh kinh tế – chính trị mang lại nhiều tiến bộ hơn. Sức mạnh tổng hợp của một quốc gia, đặc biệt là thực lực kinh tế và khoa học – kỹ thuật, quyết định sự hưng thịnh hay suy vong.
Sau Chiến tranh Lạnh, các quốc gia tập trung vào phát triển kinh tế. Kinh tế trở thành trọng điểm trong quan hệ quốc tế, và cạnh tranh sức mạnh tổng hợp quốc gia thay thế cho chạy đua vũ trang. Các quốc gia nhận thức sâu sắc rằng sức mạnh thực sự của một quốc gia nằm ở nền sản xuất phồn vinh, tài chính lành mạnh và công nghệ tiên tiến.
Xu thế hòa dịu và củng cố hòa bình
Hòa bình thế giới được củng cố, nhưng hòa bình ở nhiều khu vực vẫn bị đe dọa. Chủ nghĩa dân tộc nổi lên ở khắp nơi, thách thức tính hợp pháp của chính quyền và chủ quyền nhà nước. Sự phức tạp của vấn đề dân tộc còn do sự phân chia biên giới thuộc địa trước đây không tính đến tình hình phân bố dân cư. Sự phục hồi và gia tăng hoạt động của các tôn giáo càng làm phức tạp thêm tình hình. Xu hướng thành lập quốc gia trên cơ sở dân tộc đơn nhất cũng gây ra xung đột.
Các nước lớn điều chỉnh quan hệ
Các nước lớn điều chỉnh quan hệ với nhau theo hướng xây dựng quan hệ bạn bè chiến lược ổn định và cân bằng, hướng về lâu dài. Xuất phát từ lợi ích chiến lược, các cường quốc điều chỉnh chính sách đối ngoại để tìm chỗ đứng tốt nhất, xây dựng khuôn khổ quan hệ mới, mở rộng hệ thống an ninh và tạo điều kiện quốc tế thuận lợi cho phát triển kinh tế. Các nước lớn tìm kiếm biện pháp đối thoại, thỏa hiệp và tránh xung đột. Quan hệ giữa các nước lớn mang tính hai mặt, vừa hợp tác vừa cạnh tranh, vừa mâu thuẫn vừa hài hòa.
Xu thế quốc tế hóa, toàn cầu hóa và các tổ chức liên minh quốc tế
Xu thế quốc tế hóa và toàn cầu hóa ngày càng phát triển, thể hiện qua sự phát triển nhanh chóng của thương mại thế giới, vai trò ngày càng lớn của các công ty xuyên quốc gia (CTXQG) và quá trình quốc tế hóa nhanh chóng của tài chính thế giới.
Thương mại thế giới tăng nhanh hơn tăng trưởng kinh tế thế giới, cho thấy sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các nền kinh tế. Các CTXQG đóng vai trò quan trọng trong quá trình toàn cầu hóa, nhưng cũng đặt ra những thách thức đối với các nước đang phát triển. Quá trình khu vực hóa cũng diễn ra mạnh mẽ, với sự hình thành của nhiều tổ chức liên minh kinh tế trên khắp thế giới. Các tổ chức quốc tế, như Liên Hợp Quốc, IMF, WB và WTO, ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết các vấn đề toàn cầu.
Tuy nhiên, quá trình quốc tế hóa và toàn cầu hóa cũng đặt ra không ít khó khăn và thách thức, đặc biệt đối với các nước đang phát triển, như nguy cơ tụt hậu và bị các CTXQG chi phối.
Bàn cờ quốc tế đang sắp xếp lại với những thay đổi to lớn, và mỗi xu thế đều có những mặt đối lập, ngược chiều nhau. Tình hình thế giới trong những thập niên tới sẽ tiếp tục diễn biến phức tạp và khó lường.