Bài thơ “Bạn đến chơi nhà” của Nguyễn Khuyến, đặc biệt là câu “Vườn Rộng Rào Thưa Khó đuổi Gà”, không chỉ là một bức tranh quê bình dị mà còn ẩn chứa nhiều tầng ý nghĩa sâu xa về nỗi cô đơn, sự bế tắc của nhà thơ trước thời cuộc. Để hiểu thấu đáo hơn, chúng ta cần đi sâu vào phân tích từng câu chữ, từng hình ảnh, và đặt chúng trong bối cảnh cuộc đời và tư tưởng của Nguyễn Khuyến.
Hai câu đề mở đầu bài thơ đã khắc họa một tình huống có tính chất lặp lại: “Đã bấy lâu nay bác tới nhà, Trẻ thời đi vắng, chợ thời xa.” Sự vắng vẻ, hiu quạnh bao trùm không gian, như thể người khách đến không đúng thời điểm, hoặc chính xác hơn, là không bao giờ có thời điểm thích hợp. Nỗi cô đơn không được giải tỏa mà còn nhân lên gấp bội khi khách trở thành người chung cảnh ngộ.
Không gian trong hai câu thực càng làm nổi bật sự cô đơn ấy: “Ao sâu nước cả khôn chài cá, vườn rộng rào thưa khó đuổi gà.” Ao thì quá sâu, cá khó bắt, vườn thì quá rộng, gà khó đuổi. Mọi thứ đều vượt quá tầm với, tạo ra một cảm giác bất lực, xa cách. Nguyễn Khuyến đã khéo léo lựa chọn không gian này để đối lập với tâm cảnh ngổn ngang của mình.
Hai câu luận tiếp tục nhấn mạnh sự bế tắc bằng cách điểm nhịp thời gian: “Cải chửa ra cây, cà mới nụ, Bầu vừa rụng rốn, mướp đương hoa.” Các loại cây trái đều đang ở giai đoạn dở dang, không thu hoạch được gì. Nguyễn Khuyến đã dồn nén các thì tương đối về một điểm, trùng với thì phát ngôn thơ, rồi để thì tương đối ra đi, hững hờ, vô cảm, để lại một con số không tròn trĩnh: không cải, không cà, không bầu, không mướp.
Có bạn đến chơi nhà thật hay chỉ là một thủ thuật cấu tứ? Điều đó không quan trọng. Vấn đề cốt lõi là Nguyễn Khuyến đã đứng ngoài không gian, đứng ngoài thời gian, và đó là cách ông tuyệt đối hóa nỗi cô đơn của mình.
Từ lúc cáo quan về nhà, Nguyễn Khuyến mang trong mình hai con người. Một con người thuộc về cộng đồng, một con người đứng ngoài cộng đồng. Ông trân trọng cân đai áo mão vua ban, mong muốn phò vua giúp nước, nhưng lý tưởng ấy sụp đổ khi vua Tự Đức băng hà. Ông không hưởng ứng chiếu Cần vương, có lẽ vì biết vận nước đã tận. Ông từ quan mà lòng vẫn bất an, mặc cảm “Ơn vua chưa chút báo đền”. Không ai hiểu ông, ông cô đơn.
Cuối cùng, hai câu kết khép lại bài thơ bằng một sự thật trần trụi: “Đầu trò tiếp khách trầu không có, Bác đến chơi đây ta với ta.” Trầu không có, nẻo giao tiếp cuối cùng bị chặt đứt. Đại từ “đây” định vị một cõi riêng, cõi bị cô lập với không gian và thời gian thông lệ. Cái “ta” cụ thể hòa tan trong cái “ta” cô đơn.
“Vườn rộng rào thưa khó đuổi gà” không chỉ là một câu tả cảnh mà còn là một biểu tượng cho sự rộng lớn của không gian, sự lỏng lẻo của các mối quan hệ, và sự khó khăn trong việc kiểm soát cuộc sống. Nguyễn Khuyến đã mượn hình ảnh này để thể hiện nỗi cô đơn, sự bế tắc và sự bất lực của mình trước thời cuộc. Câu thơ đã trở thành một trong những câu thơ nổi tiếng nhất của Nguyễn Khuyến, và nó vẫn còn vang vọng đến ngày nay, gợi cho chúng ta suy ngẫm về ý nghĩa của cuộc sống và sự cô đơn trong xã hội hiện đại.