Tục truyền rằng vào đời Hùng Vương thứ sáu, ở làng Gióng có hai vợ chồng ông lão hiền lành, chăm chỉ. Dù đã lớn tuổi, họ vẫn chưa có mụn con nào.
Một hôm, bà lão ra đồng thì nhìn thấy một vết chân rất lớn. Bà tò mò ướm thử chân mình vào vết chân ấy. Về nhà, bà mang thai và sau mười hai tháng sinh ra một cậu bé khôi ngô tuấn tú. Hai vợ chồng vô cùng mừng rỡ. Nhưng điều kỳ lạ là, cậu bé lên ba tuổi rồi mà vẫn không biết nói, biết cười, chỉ nằm im một chỗ.
Lúc bấy giờ, giặc Ân kéo quân sang xâm lược nước ta. Thế giặc rất mạnh, khiến triều đình lo lắng. Vua bèn sai sứ giả đi khắp nơi để tìm người tài giúp nước. Khi sứ giả đến làng Gióng, cậu bé bỗng dưng cất tiếng nói: “Mẹ ra mời sứ giả vào đây cho con!”. Sứ giả kinh ngạc nhưng cũng mừng rỡ, vội vào nhà. Cậu bé nói với sứ giả: “Ông về tâu với đức vua, xin đúc cho ta một con ngựa sắt, một cái roi sắt và một tấm áo giáp sắt. Ta nhất định sẽ đánh tan lũ giặc này!”.
Sứ giả vội vã trở về kinh đô, tâu lại mọi chuyện với nhà vua. Nhà vua vô cùng mừng rỡ, liền sai thợ rèn ngày đêm làm gấp những thứ mà cậu bé yêu cầu.
Từ sau lần gặp sứ giả, cậu bé lớn nhanh như thổi. Cơm ăn bao nhiêu cũng không đủ no, áo vừa mặc xong đã chật ních. Hai vợ chồng làm lụng vất vả cũng không đủ nuôi con, đành phải nhờ đến sự giúp đỡ của bà con xóm làng. Ai nấy đều vui vẻ giúp đỡ, vì đều mong cậu bé sẽ đánh tan giặc, đem lại bình yên cho đất nước.
Giặc đã đến chân núi Trâu. Tình thế vô cùng nguy cấp. Đúng lúc đó, sứ giả mang ngựa sắt, roi sắt và áo giáp sắt đến. Cậu bé vùng dậy, vươn vai một cái, bỗng biến thành một tráng sĩ oai phong lẫm liệt.
Tráng sĩ mặc áo giáp sắt, cầm roi sắt, nhảy lên mình ngựa. Ngựa hí vang trời, phun lửa dữ dội. Tráng sĩ thúc ngựa phi thẳng vào đám giặc, đánh tan hết lớp này đến lớp khác. Giặc chết như ngả rạ. Bỗng nhiên, roi sắt bị gãy, tráng sĩ liền nhổ những cụm tre ven đường quật vào giặc. Giặc tan vỡ, bỏ chạy tán loạn. Đám tàn quân giẫm đạp lên nhau mà tháo thân.
Tráng sĩ đuổi giặc đến chân núi Sóc. Tại đây, tráng sĩ một mình một ngựa lên đỉnh núi, cởi bỏ áo giáp sắt rồi cả người lẫn ngựa từ từ bay lên trời.
Nhà vua vô cùng cảm kích công ơn của tráng sĩ, phong là Phù Đổng Thiên Vương và cho lập đền thờ ngay tại quê nhà. Đến nay, đền thờ Thánh Gióng vẫn còn đó, là nơi người dân đến thắp hương tưởng nhớ người anh hùng đã có công đánh đuổi giặc ngoại xâm, bảo vệ đất nước. Người ta còn kể rằng, những bụi tre ở huyện Gia Bình vì bị ngựa phun lửa mà có màu vàng óng. Những vết chân ngựa để lại biến thành những ao hồ liên tiếp. Và nơi ngựa thét ra lửa thiêu cháy một làng, sau này được gọi là làng Cháy. Những dấu tích ấy vẫn còn tồn tại đến ngày nay, nhắc nhở chúng ta về một truyền thuyết hào hùng, về một người anh hùng đã trở thành biểu tượng cho sức mạnh và lòng yêu nước của dân tộc Việt Nam.