Tùng Thiện Vương, tên chữ là Thận Minh, Trọng Uyên, hiệu Thương Sơn, biệt hiệu Bạch Hào Tử, là một nhân vật nổi bật trong lịch sử và văn hóa Việt Nam thời nhà Nguyễn. Ông là con trai thứ 10 của vua Minh Mạng, em trai vua Thiệu Trị, và được biết đến như một nhà thơ tài năng.
Từ thuở ấu thơ, Tùng Thiện Vương đã trải qua những khó khăn về sức khỏe. Theo “Đại Nam chính biên liệt truyện”, ông thường xuyên ốm đau và khóc nhiều. Mẹ ông, Thục tân Nguyễn Thị Bửu, hết lòng chăm sóc.
Năm Minh Mạng thứ III, khi mới 4 tuổi, Tùng Thiện Vương bắt đầu học chữ và tỏ ra thông minh, đĩnh ngộ. Đến năm 7 tuổi, ông theo học ở Dưỡng Chính đường, không thích vui chơi mà chỉ chăm chú vào việc đọc sách. Ông nổi tiếng với trí nhớ tuyệt vời, có thể nhớ đến hàng trăm trang sách sau khi đọc.
Tranh minh họa Tùng Thiện Vương thời trẻ chăm chỉ học hành.
Năm 1849, Tùng Thiện Vương xây dựng Tiêu Viên sau phủ để đón mẹ và ba em gái đến phụng dưỡng. Sau khi các em gái lập gia đình và mẹ qua đời, ông cải tạo phủ thành nhà thờ và lui về ở Tiêu Viên, dựng lều tranh bên cạnh mộ mẹ để cư tang ba năm. Hành động này thể hiện lòng hiếu thảo sâu sắc của ông, một đức tính được đề cao trong xã hội phong kiến.
Năm 1865, Tùng Thiện Vương giữ chức Tả Tôn Nhân phủ. Trong thời gian này, xảy ra sự biến “giặc Chày Vôi”. Con gái ông, Thể Cúc, gả cho Đoàn Hữu Trưng, người sau đó đã khởi xướng cuộc nổi dậy chống lại vua Tự Đức. Cuộc nổi dậy thất bại, Hữu Trưng và nhiều người bị hành hình.
Mặc dù Đoàn Hữu Trưng đã chủ động trả Thể Cúc về để tránh liên lụy cho nhà vợ, Tùng Thiện Vương vẫn trói con gái và cháu ngoại, dâng sớ xin chịu tội. Vua Tự Đức không kết tội ông, nhưng trách ông chọn rể không cẩn thận và trừ bổng trong tám năm.
Trong những năm bị trừ bổng, Tùng Thiện Vương sống tại chùa cổ Từ Lâm, xã Dương Xuân. Vợ con ông phải tự canh tác và bán hoa quả ở chợ để kiếm sống. Ông mất ngày 30 tháng 3 năm Canh Ngọ (tức 30-4-1870) khi 51 tuổi.
Giai thoại về tài năng của Tùng Thiện Vương được lưu truyền rộng rãi. Tương truyền, một lần ông thấy trên án của Thục tân có chiếc quạt viết thơ ngũ ngôn đường luật. Vì có vài chữ không hiểu nghĩa, ông xin bằng được chiếc quạt. Hôm sau, ông mang quạt đến hỏi viên quan giảng tập và từ đó bắt đầu học làm thơ Đường luật.
Năm 9 tuổi, Tùng Thiện Vương đã làm thơ tế Nam Giao. Năm 16 tuổi, ông theo vua lên núi Ngự Bình và được vua khen ngợi, phong làm Tùng Quốc Công. Ông mở phủ ở phường Liêm Năng, gần phủ của Tuy Lý Vương, và thường xuyên cùng Tuy Lý Vương xướng họa thơ văn.
Khi vua Hiến Tổ Chương Hoàng đế nối ngôi, Tùng Thiện Vương theo hầu vua đi tuần ra miền Bắc và có tập thơ “Bắc hành”. Sau này, ông thường làm thơ khi đi săn bắn hoặc du ngoạn.
Tùng Thiện Vương học rộng, hiểu sâu các sách kinh sử. Ông cũng yêu thích sơn thủy và thường giao lưu với các danh sĩ, kiến văn càng rộng. Thơ văn của ông được đánh giá cao, và người đương thời đã có câu: “Văn như Siêu Quát vô tiền Hán/Thị đáo Tùng Tuy thất thịnh Đường”, ca ngợi tài năng của ông như Siêu Quát thời Hán và thơ hay đến mức làm lu mờ cả thơ thời Thịnh Đường.
Bàn luận về con người Tùng Thiện Vương
Tùng Thiện Vương là một ông hoàng uy tín, đạo đức cao và tri thức rộng. Ông đối xử chân thành, khiêm tốn và phóng khoáng với mọi người, không phân biệt địa vị. Thơ văn của ông phản ánh những áp bức, nhũng nhiễu, bóc lột của tầng lớp trên đối với dân thường, cũng như tình trạng đói kém, lưu tán do thiên tai. Ông thao thức, dằn vặt trước những biến động của đất nước và nỗi đau riêng khi hai người cháu ruột tranh giành ngôi vua.
Tuy nhiên, Tùng Thiện Vương thiếu một cái nhìn biện chứng về thời cuộc và không có ý chí cải cách chế độ phong kiến nhà Nguyễn. Điều này có thể hiểu được vì ông là con cháu hoàng tộc và cuộc sống phụ thuộc vào bổng lộc vua ban.
Bài học rút ra là, dù học rộng hiểu nhiều, nếu chỉ vì lợi ích cá nhân thì cũng vô ích. Tùng Thiện Vương là một minh chứng cho việc tài năng và đạo đức cần đi đôi với hành động vì lợi ích chung của xã hội.
