Bài thơ “Tự Tình (III)” của Hồ Xuân Hương là một tác phẩm nổi bật, thể hiện rõ nét tâm trạng và thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến đầy bất công. Để hiểu sâu sắc hơn về tác phẩm này, chúng ta sẽ cùng phân tích chi tiết từng câu chữ và cảm nhận những cung bậc cảm xúc mà nữ sĩ gửi gắm.
Chiếc bách buồn vì phận nổi nênh,
Giữa dòng ngao ngán nỗi lênh đênh.
“Chiếc bách” ở đây chính là hình ảnh ẩn dụ cho con thuyền, tượng trưng cho cuộc đời người phụ nữ lênh đênh, trôi nổi giữa dòng đời đầy sóng gió. Từ “buồn” diễn tả tâm trạng u uất, cô đơn trước số phận bấp bênh. “Ngao ngán” và “lênh đênh” càng khắc sâu thêm nỗi chán chường, tuyệt vọng của nhân vật trữ tình.
Lưng khoang tình nghĩa dường lai láng,
Nửa mạn phong ba luống bập bềnh.
Hai câu thơ tiếp theo vẽ nên bức tranh về sự giằng xé giữa khát vọng hạnh phúc và thực tế phũ phàng. “Lưng khoang tình nghĩa dường lai láng” gợi lên những kỷ niệm, những ước mơ về một cuộc sống ấm êm, hạnh phúc. Nhưng “nửa mạn phong ba luống bập bềnh” lại nhắc nhở về những khó khăn, thử thách luôn rình rập, đe dọa. Hình ảnh “bập bềnh” thể hiện sự bất ổn, chông chênh trong cuộc đời.
Cầm lái mặc ai lăm đỗ bến,
Giong lèo thây kẻ rắp xuôi ghềnh.
Ở hai câu này, tác giả thể hiện thái độ buông xuôi, phó mặc cho số phận. “Cầm lái mặc ai lăm đỗ bến” và “Giong lèo thây kẻ rắp xuôi ghềnh” cho thấy sự bất lực, không thể tự quyết định cuộc đời mình. Đây là một sự phản kháng âm thầm nhưng đầy chua xót của người phụ nữ. Phép đối được sử dụng một cách tài tình, làm tăng thêm tính biểu cảm cho câu thơ.
Ấy ai thăm ván cam lòng vậy,
Ngán nỗi ôm đàn những tấp tênh.
Hai câu cuối là tiếng thở dài đầy ai oán trước thực tế phũ phàng. “Ấy ai thăm ván cam lòng vậy” thể hiện sự chấp nhận, cam chịu số phận. “Ngán nỗi ôm đàn những tấp tênh” gợi lên hình ảnh người phụ nữ cô đơn, lẻ loi, ôm cây đàn mà lòng đầy u sầu. “Tấp tênh” là từ láy giàu sức gợi hình, gợi cảm, diễn tả sự trôi nổi, vô định của cuộc đời.
Tổng thể, bài thơ “Tự Tình Bài 3” là một bức tranh chân thực về thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Hồ Xuân Hương đã sử dụng ngôn ngữ giản dị, hình ảnh giàu sức biểu cảm để thể hiện một cách sâu sắc nỗi cô đơn, buồn tủi, sự bất lực và khát vọng hạnh phúc của người phụ nữ. Bài thơ là một tiếng nói phản kháng mạnh mẽ chống lại những bất công của xã hội, đồng thời thể hiện tấm lòng nhân ái, sự đồng cảm sâu sắc của nữ sĩ đối với những người phụ nữ cùng cảnh ngộ. “Tự tình bài 3” xứng đáng là một trong những tác phẩm tiêu biểu của thơ Nôm Việt Nam.