“Tự tình 1” của Hồ Xuân Hương không chỉ là một bài thơ, mà là tiếng lòng của một người phụ nữ tài hoa, bản lĩnh, nhưng cũng đầy cô đơn và khao khát hạnh phúc. Bài thơ mở ra một không gian nghệ thuật đặc biệt, nơi âm thanh và hình ảnh hòa quyện để diễn tả tâm trạng phức tạp của nhân vật trữ tình.
Mở đầu bài thơ là sự thức giấc giữa đêm khuya, khi:
“Tiếng gà văng vẳng gáy trên bom
Oán hận trông xa khắp mọi chòm”
Tiếng gà gáy trong đêm vắng vọng lại từ “trên bom” gợi một không gian chật hẹp, tù túng. Chữ “bom” gợi nhiều liên tưởng, có thể là một xó xỉnh nào đó, nơi người phụ nữ đang ẩn mình. Âm “om” lặp lại trong bài thơ tạo cảm giác bế tắc, khó thoát ra. Nỗi “oán hận” lan tỏa theo tiếng gà, bao trùm không gian, cho thấy tâm trạng u uất, buồn bã của tác giả. Đây không chỉ là nỗi oán hận cá nhân mà còn là sự đồng cảm với những kiếp hồng nhan bạc phận trong xã hội phong kiến.
Tiếng gà gáy đã khơi dậy nỗi đau, nỗi cô đơn trong lòng người phụ nữ. Âm thanh của đêm tàn, dù là tiếng kim hay tiếng mộc, đều mang theo sự thảm sầu:
“Mõ thảm không khua mà cũng cốc
Chuông chùa chẳng đánh cớ sao om”
Cách sử dụng từ ngữ độc đáo của Hồ Xuân Hương đã thổi hồn vào cảnh vật. “Mõ thảm”, “chuông sầu” không chỉ là những vật vô tri mà đã mang trong mình nỗi buồn của con người. Tiếng “cốc” khô khốc, tiếng “om” tối tăm như vọng ra từ đáy lòng tác giả. Hòa âm thảm sầu này được tạo nên bởi những thanh trắc mạnh mẽ, thể hiện sự giằng xé, đấu tranh nội tâm.
Hai câu luận tiếp theo, Hồ Xuân Hương trực tiếp bày tỏ nỗi lòng mình:
“Trước nghe những tiếng thêm rầu rĩ
Sau giận vì duyên dể mõm mòm”
Nỗi buồn “rầu rĩ” ngày càng tăng lên khi nghe những âm thanh của đêm tàn. Nỗi “giận” xuất phát từ việc duyên phận hẩm hiu, tàn úa. Cách ví von “duyên dể mõm mòm” thể hiện sự chua xót, cay đắng khi tuổi xuân trôi qua mà hạnh phúc vẫn xa vời. Hình ảnh “mõm mòm” gợi sự tàn phai, héo úa của nhan sắc và tình duyên.
Tuy nhiên, Hồ Xuân Hương không cam chịu số phận. Bà vẫn khao khát được yêu thương, trân trọng:
“Tài tử văn nhân ai đó tá
Thân này đâu đã chịu già tom”
Lời kêu gọi “tài tử văn nhân” thể hiện khát vọng tìm kiếm một người tri kỷ, một tâm hồn đồng điệu. Đó không chỉ là khao khát tình yêu mà còn là sự khẳng định giá trị bản thân. Câu thơ cuối “Thân này đâu đã chịu già tom” là một tuyên ngôn mạnh mẽ về ý chí sống, không khuất phục trước số phận. Vần “om” khép lại bài thơ, nhưng đằng sau đó là một tinh thần lạc quan, một nụ cười thách thức nghịch cảnh.
“Tự tình 1” là một bài thơ độc đáo, thể hiện tài năng và bản lĩnh của Hồ Xuân Hương. Bài thơ không chỉ là tiếng lòng của một người phụ nữ cô đơn mà còn là tiếng nói chung của những người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Giá trị nhân văn của bài thơ nằm ở sự cảm thông, chia sẻ và khẳng định khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc của con người.