Sau năm 1975 và đặc biệt sau năm 1986, văn học Việt Nam chứng kiến sự đổi mới mạnh mẽ, đặc biệt là sự trỗi dậy của thể loại truyện ngắn. Các nhà văn và nhà nghiên cứu đã nhận thấy xu hướng này, với nhiều ý kiến đánh giá cao sự phát triển của truyện ngắn.
Bên cạnh việc đổi mới nội dung, các tác giả cũng chú trọng đến đổi mới nghệ thuật. Xu hướng “hiện thực huyền ảo” trở nên phổ biến, với yếu tố kỳ ảo được sử dụng rộng rãi trong các tác phẩm của Võ Thị Hảo, Lưu Sơn Minh, Hòa Vang, Phạm Hải Vân, Nguyễn Huy Thiệp… Việc tìm hiểu yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại là một vấn đề có ý nghĩa, giúp chúng ta đánh giá và tổng kết về một khía cạnh mới mẻ trong văn học.
Yếu tố kỳ ảo đã xuất hiện từ lâu trong lịch sử văn học nhân loại, có lẽ bắt nguồn từ văn học dân gian cổ đại, phản ánh nhận thức và niềm tin của người xưa về thế giới. Nó là một dòng chảy liên tục trong lịch sử văn học, từ cổ đại đến hiện đại. Tuy nhiên, tần suất, ý nghĩa biểu hiện và quan niệm về cái kỳ ảo ở mỗi thời kỳ lại khác nhau, chịu ảnh hưởng bởi các tiền đề tâm lý và xã hội nhất định.
Cơ sở tâm lý của yếu tố kỳ ảo xuất phát từ trí tưởng tượng của con người. Yếu tố kỳ ảo không phải là điều gì đó bên ngoài con người, mà bắt nguồn từ thế giới tưởng tượng, tinh thần và nội tâm bí ẩn của con người.
Sự thể hiện yếu tố kỳ ảo trong văn học mỗi thời kỳ lại khác nhau, bị chi phối bởi tâm lý xã hội đương thời. Yếu tố kỳ ảo gắn chặt với tâm lý lo sợ của con người về những điều không lý giải được. Yếu tố kỳ ảo thời cổ đại chỉ là sự huyễn tưởng thế giới thực tại, trong khi ở thời hiện đại, nó được sử dụng để phản ánh thái độ của con người về những ẩn ức xã hội, những điều kiêng kị. Một trong những mục đích của việc sử dụng yếu tố kỳ ảo là để “thoả mãn cái lý tưởng đạo đức đang mâu thuẫn với một môi trường xã hội nhất định”.
Về khái niệm, cái kỳ ảo là sản phẩm của trí tưởng tượng, là phương thức tư duy nghệ thuật được biểu hiện bằng những yếu tố siêu nhiên, nằm ngoài tư duy lý tính của con người. Nó tạo nên những phản ứng nhận thức mạnh mẽ, những cú “sốc” về tâm lý, nhận thức.
Việc yếu tố kỳ ảo xuất hiện trở lại trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại cho thấy sự đổi mới thực sự của văn học. Trước hết, đó là sự mở rộng đề tài phản ánh. Sau thời gian dài phục vụ nhiệm vụ tuyên truyền, văn học đã chuyển sang quan tâm đến số phận cá nhân, những tiếng nói riêng, những trăn trở uẩn khúc trong tâm hồn con người. Yếu tố kỳ ảo là một hình thức đắc dụng giúp nhà văn đi sâu khám phá thế giới tinh thần trừu tượng của con người.
Bên cạnh đó, yếu tố kỳ ảo cũng cho thấy sự bứt phá của các nhà văn ra khỏi lối viết khuôn mẫu. Tác động của các trào lưu văn học thế giới như chủ nghĩa hiện thực huyền ảo cũng ảnh hưởng đến các nhà văn Việt Nam.
Nguyễn Huy Thiệp được xem là nhà văn sử dụng yếu tố kỳ ảo sớm nhất giai đoạn sau Đổi mới (1989). Sau ông là các tác giả như Võ Thị Hảo, Lưu Sơn Minh, Quế Hương, Phạm Hải Vân, Hòa Vang, Nguyễn Thị Ấm, Minh Thu, Huy Nam. Yếu tố kỳ ảo thực sự là nhu cầu của con người trong việc phản ánh đời sống khách quan và đời sống tinh thần, tâm linh của con người thời hiện đại.
Yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại thể hiện quan niệm của nhà văn tập trung ở một số phương diện: quan niệm về thế giới đa chiều và con người tâm linh; quan niệm về sự hữu hình hóa cái ác và giấc mơ về những giá trị chân thiện mỹ; cảm hứng nhận thức lại thực tại và chất triết lý.
Thông qua yếu tố kỳ ảo, các nhà văn bộc lộ quan niệm về một thế giới đa chiều, ở đó tồn tại song song những yếu tố khả giải – bất khả giải, duy lý – phi lý, tất nhiên – ngẫu nhiên. Thế giới ấy không được nhìn nhận một cách an nhiên mà đã đầy nỗi niềm khắc khoải âu lo. Thế giới được nhìn nhận dưới sự chuyển hóa của những mặt đối lập họa – phúc, ngẫu nhiên – tất nhiên, may – rủi…
Bên cạnh đó, thế giới đa chiều còn là thế giới bí ẩn của tâm linh. Con người hiện đại đã phải thừa nhận nó như một phần không thể tách rời của cuộc sống con người. Thế giới tâm linh được biểu hiện qua niềm tin vào sự tồn tại thế giới siêu nhiên, qua những biến động tinh tế diễn ra trong tâm hồn người.
Rõ ràng là, bằng việc khám phá và thể hiện thế giới đa chiều và con người tâm linh, các nhà văn sau 1975 đã xây dựng một kiểu mô hình nhân vật gần gũi hơn, thực hơn trong văn học. Con người phải đối diện với chính mình, với số phận của mình với tư cách là một con người riêng lẻ.
Yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại còn là sự hữu hình hóa cái ác và giấc mơ về những giá trị chân – thiện – mỹ. Yếu tố kỳ ảo là tiếng chuông cảnh tỉnh con người về sự đổ vỡ những giá trị đạo đức truyền thống, tập trung tô đậm tình cảnh tha hóa sâu sắc của con người thời hiện đại.
Mặc dù truyện ngắn sau 1975 có xu hướng nghiêng nhiều về cảm hứng khai thác, khám phá mặt trái đời sống con người, thì đây đó vẫn ánh lên cái nhìn đầy bao dung độ lượng, vẫn le lói niềm tin bất diệt vào bản tính tốt đẹp của con người.
Tóm lại, việc tiếp cận con người ở hai chiều tốt – xấu là sự dằn lòng bứt phá đầy đau đớn của con người khi vươn tới những khát vọng chân chính. Đời sống được phản ánh một cách gân guốc sống động, thậm chí không hề né tránh cả những mảng tối nhất. Hơn thế, truyện ngắn Việt Nam hiện đại còn là lời nhắc nhở con người cần có thái độ ứng xử chừng mực, phù hợp hơn. Làm cho ghê sợ trước cái ác chính là đích hướng thiện của truyện ngắn sử dụng yếu tố kỳ ảo trong giai đoạn sau 1975.
Yếu tố kỳ ảo không chỉ biểu hiện quan niệm về thế giới đa chiều và con người tâm linh, sự hữu hình hóa cái ác và giấc mơ về Chân – Thiện – Mỹ mà còn thể hiện cảm hứng nhận thức lại thực tại và chất triết lý. Những vấn đề về nhân sinh, về kiếp người ở cấp độ tư tưởng, triết lý cũng được bàn luận.
Trước hết, đó là cảm hứng nhận thức về ý nghĩa, giá trị sự sống của con người. Tình yêu trần thế cũng là đề tài “hấp dẫn” cảm hứng triết lý của nhà văn. Tính triết lý mạnh mẽ đã tạo nên tiếng nói đa thanh trong quan niệm nhân sinh của Truyện Ngắn Hiện đại.
Cảm hứng triết luận về người phụ nữ và số phận của họ cũng được truyện ngắn sau 1975 chú ý khai thác, tô đậm nỗi thống khổ và bất hạnh, làm bật lên phẩm chất bao dung độ lượng của người phụ nữ. Tính triết lý còn thể hiện ở cảm hứng nhận thức lại thực tại.
Như vậy, yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Việt Nam cần được nhìn nhận trên cả hai phương diện vĩ mô và vi mô. Ở tầm vĩ mô, yếu tố kỳ ảo thể hiện một quan niệm mới của các nhà văn về thế giới, là sự mở rộng và chiếm lĩnh hiện thực hết sức sinh động. Còn ở tầm vi mô, yếu tố kỳ ảo chính là các hình thức nghệ thuật cụ thể như: đối thoại tâm linh, giấc mơ, cổ tích hóa, liêu trai hóa, tôn giáo hóa, huyền thoại hóa…
Yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại giai đoạn này vừa mang những nét chung của cái kỳ ảo Phương Đông vừa mang nét riêng phản ánh bầu không khí thời đại. Yếu tố kỳ ảo giai đoạn này đã có sự phát triển một bậc so với hình thức kỳ ảo truyền thống.
Nhưng, cũng như bất kỳ một xu hướng văn học nào, yếu tố kỳ ảo gần như đã kết thúc trọn vẹn vai trò lịch sử của nó. Manh nha từ cuối thập niên 80 của thế kỷ XX, phát triển mạnh ở thập niên 90 rồi thoái trào ở những năm đầu thế kỷ XXI. Sự thoái trào của yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Việt Nam đương đại có thể được lý giải từ nhiều nguyên nhân. Một là, sang đầu thế kỷ XXI, vấn đề về niềm tin, lý tưởng, đạo đức xã hội không còn bức thiết như khoảng thời gian đầu sau chiến tranh. Bên cạnh đó, nhu cầu đào sâu tìm hiểu con người cá nhân, con người bản thể đang trở thành tâm điểm chú ý của nền văn học.