Trong nhiều năm qua, câu hỏi về nguồn gốc của Truyện Kiều, kiệt tác của đại thi hào Nguyễn Du, đã gây ra nhiều tranh cãi và tranh luận. Liệu tác phẩm này có thực sự dựa trên cốt truyện “Kim Vân Kiều truyện” của Thanh Tâm Tài Nhân từ Trung Quốc, hay nó là một sáng tạo độc đáo của văn hóa Việt Nam?
Một số học giả đã cho rằng Nguyễn Du “mượn” cốt truyện từ tác phẩm của Trung Quốc để viết nên Truyện Kiều. Tuy nhiên, những nghiên cứu gần đây đã đưa ra những bằng chứng mạnh mẽ cho thấy một sự thật hoàn toàn khác.
Theo nhà nghiên cứu Lê Nghị, sau khi so sánh kỹ lưỡng các văn bản, ông đã phát hiện ra rằng Truyện Kiều thực chất là nguồn gốc của “Kim Vân Kiều truyện” ở Việt Nam. Từ đó, người ta mới phóng tác ra “Kim Vân Kiều truyện” ở Trung Quốc.
Truyện Kiều, với tên gốc là “Đoạn trường Tân Thanh”, được ghi chép lần đầu sau năm 1814 và in thành sách sau khi Nguyễn Du qua đời vào năm 1821. Quốc sử quán triều Nguyễn đã ghi lại tác phẩm này với tên gọi “Truyện Nôm Thúy Kiều”. Điều này chứng minh rằng Truyện Kiều là một tác phẩm thơ tiếng Việt do người Việt sáng tác.
Nhà nghiên cứu Lê Nghị cũng chỉ ra rằng Nguyễn Du chỉ sử dụng một phần nhỏ chất liệu từ “Minh sử”, khoảng 5,7% (187/3.254 câu thơ), cho Truyện Kiều. Điều này có nghĩa là 94,3% còn lại là do Nguyễn Du hư cấu và sáng tạo. Đây là một con số ấn tượng, khẳng định vai trò to lớn của Nguyễn Du trong việc tạo ra Truyện Kiều.
Một học giả Trung Quốc tại Đại học Hồ Nam cũng đã xác nhận rằng trước tháng 10 năm 1983, không có bất kỳ sách vở nào ở Trung Quốc nhắc đến “Kim Vân Kiều truyện” của Thanh Tâm Tài Nhân. Tác phẩm này chỉ được biết đến sau khi học giả Lý Chí Trung hiệu đính một cuốn sách bị thất lạc vào năm 1983 và đặt tên là “Kim Vân Kiều truyện”.
Các nhà nghiên cứu Lê Nghị, Lâm Thanh Sơn và Nguyễn Tuấn Sơn đều đồng ý rằng Truyện Kiều xuất hiện trước tiên, sau đó là “Kim Vân Kiều lục bình giảng Kiều”, và cuối cùng là “Kim Vân Kiều truyện” của nhóm Thanh Tâm Tài Tử. “Kim Vân Kiều truyện” của Thanh Tâm Tài Nhân (bản do Lý Chí Trung hiệu đính) ra đời sau cùng và nội dung của nó bám sát theo lời thơ Truyện Kiều của Nguyễn Du.
Điều này cho thấy rằng “Kim Vân Kiều truyện” dựa trên thơ Truyện Kiều để tạo nên cốt truyện, chứ không phải ngược lại.
Về tác giả của “Kim Vân Kiều truyện”, có nhiều giả thuyết khác nhau. Một bằng chứng quan trọng là văn bản của vua Minh Mạng năm 1830, ra chỉ dụ cho nhóm văn thần Thanh Tâm Tài Tử viết “Kim Vân Kiều lục” (bình giảng Truyện Kiều) bằng chữ Hán. Điều này có thể giải thích lý do tại sao nhiều người cho rằng cuốn sách này xuất phát từ Trung Quốc.
Tuy nhiên, cần nhấn mạnh rằng Truyện Kiều của Nguyễn Du là một tác phẩm độc đáo, mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam. Nguyễn Du đã sử dụng chất liệu từ sử nhà Minh, nhưng ông đã tự do sáng tạo và xây dựng nên một câu chuyện hoàn toàn mới, với những nhân vật và số phận riêng biệt.
Các nhân vật như Kim Trọng, Mã Giám Sinh, Sở Khanh, Tú Bà, Thúc Sinh, Đạm Tiên… đều là những sáng tạo của Nguyễn Du, phản ánh hiện thực sinh động của xã hội Việt Nam đương thời.
Nhà nghiên cứu Lâm Thanh Sơn khẳng định: “Nguyễn Du đã lấy chất liệu từ sử nhà Minh, xây dựng các nhân vật Từ Hải, Kiều, Hồ Tôn Hiến làm đỉnh điểm cho tiểu thuyết trường thi của mình… Đó chính là diện mạo hiện thực sinh động của con người trong xã hội mà Nguyễn Du đã sống. Với kiến thức uyên bác, ông không dịch hoặc tóm tắt một cuốn văn xuôi của ai… Cái đẹp ông mang lại là cái đẹp của tâm hồn và ngôn ngữ người Việt.”
Như vậy, Truyện Kiều không chỉ là một tác phẩm văn học vĩ đại mà còn là một biểu tượng văn hóa của Việt Nam. Nó đánh thức một thế hệ tiếp nối không dựa vào tác phẩm Trung Hoa, mà tự hào về bản sắc và giá trị riêng của mình.
