Trong kho tàng văn học Việt Nam, Hồ Xuân Hương được mệnh danh là “Bà chúa thơ Nôm” với những vần thơ độc đáo, thể hiện tiếng nói mạnh mẽ của người phụ nữ. Thơ của bà không chỉ phản ánh hiện thực xã hội bất công mà còn chứa đựng khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc cháy bỏng. Bài thơ “Tự Tình II” là một trong những tác phẩm tiêu biểu, khắc họa sâu sắc tâm trạng cô đơn, buồn tủi của người phụ nữ tài hoa nhưng bạc mệnh. Tiếng “trống canh dồn” xuất hiện trong bài thơ đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện tâm trạng này. Vậy, Trống Canh Dồn Là Gì và ý nghĩa của nó trong bài thơ “Tự Tình II” như thế nào?
Trước hết, cần hiểu rõ trống canh dồn là gì. Trống canh dồn là hệ thống báo giờ truyền thống trong xã hội phong kiến Việt Nam. Tiếng trống được đánh liên hồi, dồn dập báo hiệu thời gian đang trôi nhanh, đêm đã khuya, nhắc nhở mọi người về sự khắc nghiệt của thời gian. Trong bài thơ “Tự Tình II”, tiếng trống canh dồn không chỉ đơn thuần là âm thanh báo giờ mà còn mang nhiều ý nghĩa sâu sắc.
Hai câu đề của bài thơ đã gợi ra không gian và thời gian đầy ám ảnh:
“Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn,
Trơ cái hồng nhan với nước non.”
Tiếng “trống canh dồn” vang lên trong đêm khuya thanh vắng càng làm tăng thêm cảm giác cô đơn, trống trải trong lòng người phụ nữ. Nhịp điệu dồn dập của tiếng trống như thúc giục, nhắc nhở về sự trôi đi của tuổi xuân. Nó gợi lên sự bẽ bàng, xót xa cho thân phận “hồng nhan” phải “trơ” trọi giữa cuộc đời.
Hình ảnh trống đồng Việt Nam, biểu tượng văn hóa truyền thống, gợi liên tưởng đến tiếng trống canh dồn trong đêm khuya thanh vắng, khắc họa sâu sắc sự cô đơn của nhân vật trữ tình.
Ở hai câu thực, nỗi cô đơn càng được tô đậm:
“Chén rượu hương đưa say lại tỉnh,
Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn.”
Rượu và trăng là những người bạn tri kỷ, thường được người xưa tìm đến để giải sầu. Tuy nhiên, trong hoàn cảnh của Hồ Xuân Hương, rượu không thể làm vơi đi nỗi buồn, mà chỉ khiến bà càng thêm tỉnh táo để nhận ra sự cô đơn, trống trải của mình. Vầng trăng “bóng xế khuyết chưa tròn” như một biểu tượng cho cuộc đời không trọn vẹn, cho hạnh phúc dở dang của người phụ nữ. Tiếng trống canh dồn như một lời nhắc nhở về sự trôi đi của thời gian, về tuổi xuân đang dần tàn phai mà hạnh phúc vẫn còn xa vời.
Hai câu luận thể hiện sự phản kháng mạnh mẽ của Hồ Xuân Hương trước số phận:
“Xiên ngang mặt đất rêu từng đám,
Đâm toạc chân mây đá mấy hòn.”
Hình ảnh “rêu xiên ngang mặt đất”, “đá đâm toạc chân mây” thể hiện sự bướng bỉnh, ngang ngạnh, không chịu khuất phục trước số phận. Dù nhỏ bé, yếu đuối, rêu và đá vẫn cố gắng vươn lên, khẳng định sự tồn tại của mình. Đây cũng chính là thái độ sống của Hồ Xuân Hương, bà không cam chịu số phận lẽ mọn mà luôn khao khát được sống một cuộc đời ý nghĩa, được hưởng hạnh phúc trọn vẹn.
Hai câu kết thể hiện sự bế tắc, tuyệt vọng của Hồ Xuân Hương:
“Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại,
Mảnh tình san sẻ tí con con!”
Từ “ngán” thể hiện sự chán chường, mệt mỏi trước cuộc đời éo le. Mùa xuân của thiên nhiên thì tuần hoàn, nhưng tuổi xuân của con người thì một đi không trở lại. “Mảnh tình san sẻ tí con con” cho thấy sự nhỏ bé, mong manh của hạnh phúc trong xã hội phong kiến. Người phụ nữ phải san sẻ tình yêu với những người khác, hạnh phúc trở nên quá ít ỏi, không đủ để lấp đầy trái tim. Tiếng trống canh dồn vẫn tiếp tục vang lên, như một lời nhắc nhở về sự nghiệt ngã của số phận, về sự bất lực của con người trước dòng chảy thời gian.
Hình ảnh người phụ nữ cô đơn dưới ánh trăng khuyết, gợi liên tưởng đến thân phận lẻ loi, không trọn vẹn được thể hiện qua tiếng trống canh dồn trong bài thơ.
Như vậy, trong bài thơ “Tự Tình II”, tiếng trống canh dồn không chỉ là một chi tiết tả thực mà còn là một biểu tượng nghệ thuật đặc sắc. Nó góp phần thể hiện tâm trạng cô đơn, buồn tủi, khát vọng hạnh phúc và thái độ phản kháng mạnh mẽ của Hồ Xuân Hương trước số phận. Tiếng trống canh dồn như một âm thanh ám ảnh, vang vọng mãi trong lòng người đọc, nhắc nhở về những bất công mà người phụ nữ phải gánh chịu trong xã hội phong kiến.
