Tô Hoài, một tượng đài của văn xuôi Việt Nam hiện đại, đã khắc họa thành công hình tượng nhân vật Mị trong “Vợ chồng A Phủ”, một tác phẩm sống mãi với thời gian. Mị không chỉ là nạn nhân của cường quyền, thần quyền, mà còn là biểu tượng cho sức sống tiềm tàng của người nông dân Tây Bắc. Đoạn trích “Trong bóng tối, Mị đứng im lặng […].Cổ tay, đầu, bắp chân bị dây trói siết lại, đau đứt từng mảnh thịt.” là minh chứng rõ nét cho điều này, thể hiện sâu sắc cái nhìn mới mẻ và đầy trân trọng của Tô Hoài về người phụ nữ vùng cao.
Truyện ngắn “Vợ chồng A Phủ”, ra đời năm 1952, là bức tranh chân thực về cuộc sống lầm than của người dân miền núi dưới ách thống trị của phong kiến. Mị và A Phủ, hai con người bất hạnh, bị đẩy vào cảnh nô lệ tại nhà thống lí Pá Tra. Tuy nhiên, đằng sau vẻ ngoài cam chịu, họ vẫn âm ỉ khát vọng tự do và hạnh phúc. Đoạn trích trên tập trung diễn tả tâm trạng Mị trong đêm tình mùa xuân, khi khát vọng sống trỗi dậy mạnh mẽ nhưng lại bị dập tắt tàn nhẫn.
Trước đêm định mệnh ấy, Mị là cô gái xinh đẹp, yêu đời, giàu lòng hiếu thảo. Nợ nần đẩy cô vào kiếp dâu gạt nợ, cuộc sống tủi nhục, đọa đày. Nhưng sâu thẳm trong tâm hồn, Mị vẫn ấp ủ ngọn lửa sống. Đêm tình mùa xuân đến, tiếng sáo gọi bạn tình đã đánh thức những khát khao ngủ quên. Mị lén uống rượu, “bổi hổi” nghe tiếng sáo, “muốn đi chơi.”
A Sử tàn nhẫn trói Mị vào cột nhà. Nhưng ngay cả trong bóng tối, Mị vẫn không thôi khao khát. “Trong bóng tối, Mị đứng im lặng, như không biết mình đang bị trói. Hơi rượi còn nồng nàn, Mị vẫn nghe tiếng sáo đưa Mị đi theo những cuộc chơi, những đám chơi…:” Tiếng sáo không chỉ là âm thanh, mà là biểu tượng của tình yêu, của tuổi trẻ, của tự do. Mị như quên đi thực tại đau khổ, thả hồn theo tiếng sáo, vùng vẫy trong khao khát được sống, được yêu.
“Mị vùng bước đi. Nhưng tay chân đau không cựa được“: Hành động “vùng bước đi” cho thấy sức sống mãnh liệt trong Mị. Tâm hồn cô đang hướng về tự do, tràn đầy khát vọng yêu đương. Nhưng sợi dây trói nghiệt ngã kéo Mị trở lại với thực tại phũ phàng. Lúc này, Mị mới thấm thía nỗi đau, thổn thức nhận ra kiếp sống “không bằng con ngựa” của mình. Tiếng sáo dần tắt lịm, chỉ còn tiếng chân ngựa “đạp vào vách, nhai cỏ, gãi chân,” những âm thanh khô khan, tàn nhẫn của thực tại.
Sau bao nhiêu năm cam chịu, Mị đã tỉnh ngộ. Cô nhận ra thân phận trâu ngựa, đau đớn khi so sánh mình với con vật. Đây không còn là sự cam chịu quen thuộc, mà là nỗi thổn thức của một tâm hồn bị vùi dập. Dù vậy, quá khứ vẫn “nồng nàn tha thiết” trong nỗi nhớ của Mị, với “hơi rượu toả, tiếng sáo dập dờn, tiếng chó sủa xa xa…” Mị sống trong sự giằng xé giữa khao khát và thực tại, giữa tỉnh và mê. Đêm tình mùa xuân đã đánh thức Mị, giúp cô nhận ra những bất hạnh, cay đắng trong cuộc đời mình.
Mị bàng hoàng tỉnh giấc, “không một tiếng động.” Cô thương xót những người đàn bà khốn khổ sa vào nhà quan. Mị của ngày xưa, sống như đã chết, giờ đây lại biết sợ hãi, biết thương người. “Mị thấy sợ khi nhớ tới từng có người đàn bà cũng bị đánh, bị trói đã chết đứng chính căn buồng này. “Mị sợ quá, Mị cựa quậy” như để chứng minh mình vẫn còn sống.” Mị sợ chết, vì ám ảnh bởi bóng ma thần quyền, vì khao khát được sống, được yêu. Chính tiếng sáo, tiếng gọi của tình yêu đã giúp Mị nhận ra giá trị của sự sống.
Như vậy, dù cường quyền và thần quyền tàn bạo, khát vọng hạnh phúc và tình yêu trong Mị vẫn không hề tắt lịm. Cuộc nổi loạn tuy không thành công, nhưng cho thấy sức sống mãnh liệt tiềm tàng trong người nông dân nghèo khổ.
Tô Hoài đã sử dụng bút pháp miêu tả tâm lí sắc sảo, tinh tế để diễn tả diễn biến nội tâm phức tạp của Mị. Cách dẫn dắt tình tiết khéo léo, tự nhiên, cùng giọng trần thuật hòa quyện với độc thoại nội tâm nhân vật tạo nên một ngôn ngữ nửa trực tiếp đặc sắc.
Tô Hoài nhìn người nông dân Tây Bắc dưới ách thống trị tàn bạo, nhưng vẫn thấy được sức sống tiềm tàng, khát vọng sống, hạnh phúc, tự do trong họ. Đó là cái nhìn lạc quan, tin tưởng vào sức mạnh của người nông dân trong tư tưởng tiến bộ của nhà văn cách mạng. Cái nhìn mới mẻ, tin yêu về người nông dân cho thấy tài năng quan sát, miêu tả thiên nhiên, phong tục tập quán và đặc biệt là khả năng diễn tả quá trình phát triển tính cách nhân vật hợp lí, tự nhiên, phong phú, phức tạp mà sâu sắc của Tô Hoài.
Đoạn trích miêu tả tâm trạng Mị trong đêm xuân bị trói thấm đẫm tính nhân văn, góp phần tô đậm tính cách nhân vật và thể hiện giá trị hiện thực và tinh thần nhân đạo của “Vợ chồng A Phủ.”
