Tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu không chỉ là một câu chuyện về cuộc đời của những người dân chài nghèo khó mà còn là một bức tranh đa chiều về cuộc sống, chứa đựng những triết lý nhân sinh sâu sắc thông qua hai phát hiện đối lập của người nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng.
Phát hiện đầu tiên của Phùng là vẻ đẹp hoàn mỹ của thiên nhiên, một “cảnh đắt trời cho” khi anh bắt gặp chiếc thuyền ngoài xa trong buổi sớm mai. Vẻ đẹp ấy được ví như một bức tranh mực tàu của danh họa, một vẻ đẹp toàn bích, thanh khiết đến mức Phùng khẳng định: “Cái đẹp chính là đạo đức”.
Cái đẹp ở đây mang ý nghĩa về cái thiện, cái cao thượng. Khi Phùng chiêm ngưỡng vẻ đẹp của chiếc thuyền ngoài xa, tâm hồn anh như được gột rửa, thanh lọc khỏi những ích kỷ, nhỏ nhen, hướng đến những giá trị thánh thiện. Cái đẹp có sức mạnh cảm hóa, hướng con người đến những điều tốt đẹp hơn trong cuộc sống.
Tuy nhiên, phát hiện thứ hai của Phùng lại là một hiện thực trần trụi, phũ phàng về cuộc sống gia đình của những người dân chài. Hiện thực ấy đối lập hoàn toàn với vẻ đẹp mà anh đã chứng kiến trước đó.
Gã đàn ông hàng chài hiện lên với vẻ ngoài xấu xí, thô kệch: “đầu tóc tổ quạ”, “chân đi chữ bát”, “lưng cong như một chiếc thuyền”, “đôi mắt đỏ dữ”, “mặt thì đỏ gay”. Người đàn bà hàng chài thì “trạc ngoài 40 tuổi, người cao lớn, thô kệch, gương mặt mệt mỏi, rỗ chằng chịt”.
Trong căn lều tồi tàn, Phùng chứng kiến cảnh tượng gã đàn ông dùng thắt lưng quật tới tấp vào người đàn bà, chửi rủa thậm tệ. Người đàn bà cam chịu, không chống trả, không trốn chạy. Thằng bé Phác vì thương mẹ đã lao vào đánh cha. Một khung cảnh bạo lực, tăm tối diễn ra ngay trước mắt Phùng, hoàn toàn trái ngược với vẻ đẹp mà anh đã thấy trước đó.
Chiếc thuyền ngoài xa, biểu tượng cho vẻ đẹp của nghệ thuật, đối lập với sự thật trần trụi, khắc nghiệt khi chiếc thuyền cập bến. Sự đối lập này dẫn đến những triết lý sâu sắc về cuộc sống và nghệ thuật.
Một là, triết lý về cuộc sống: Cuộc sống vốn phức tạp, đa diện, không thể nhìn nhận một cách phiến diện, một chiều. Cần phải nhìn nhận cuộc sống ở nhiều góc độ khác nhau, cả cái đẹp lẫn cái xấu, cả ánh sáng lẫn bóng tối để có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn.
Hai là, triết lý về nghệ thuật: Nghệ thuật chân chính phải gắn liền với cuộc sống, phản ánh chân thực cuộc sống, dù là những góc khuất, những mảnh đời bất hạnh. Nghệ thuật phải vị nhân sinh, hướng đến con người, vì con người, góp phần làm cho cuộc sống tốt đẹp hơn. Nghệ thuật không thể chỉ tô hồng cuộc sống mà phải dũng cảm đối diện với những khó khăn, bất công để thức tỉnh lương tri và khát vọng vươn lên của con người.