Ca dao Việt Nam là một kho tàng vô giá, lưu giữ những nét đẹp văn hóa, tâm tư tình cảm của người Việt qua bao thế hệ. Trong đó, những bài ca dao viết về tình yêu đôi lứa luôn chiếm một vị trí đặc biệt, bởi nó phản ánh chân thực những cung bậc cảm xúc, những khát khao và cả những nỗi niềm riêng tư của con người. Bài ca dao “Trèo Lên Cây Bưởi Hái Hoa” là một trong số đó, vẽ nên một bức tranh tình yêu vừa nên thơ, vừa da diết.
Mở đầu bài ca dao, người đọc như được hòa mình vào một khu vườn mùa xuân tràn ngập sắc hương:
Trèo lên cây bưởi hái hoa,
Bước xuống vườn cà, hái nụ tầm xuân.
Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc…
Khu vườn ấy hiện lên với sự hòa quyện tuyệt diệu của màu sắc: màu trắng tinh khôi của hoa bưởi, màu tím dịu dàng của hoa cà, màu xanh biếc mơn mởn của nụ tầm xuân. Tất cả tạo nên một khung cảnh nên thơ, lãng mạn, rất phù hợp để chắp cánh cho những mối tình đẹp.
Hình ảnh nụ tầm xuân được nhắc lại hai lần liên tiếp như một điểm nhấn, khơi gợi trong tâm trí chàng trai những kỷ niệm ngọt ngào, khó quên của buổi ban đầu gặp gỡ. Tầm xuân không chỉ là tên một loài hoa thuộc họ hoa hồng, mà còn là biểu tượng của mùa xuân, của cái đẹp, của những hy vọng tràn đầy. Nụ tầm xuân như chứng nhân cho những rung động đầu đời, cho những ước mơ về một tương lai tươi sáng.
Hồi ức của chàng trai tái hiện lại những chi tiết giản dị, đời thường nhưng vô cùng sống động và gợi cảm. Chàng trai không chỉ nhớ đến hoa bưởi, nụ tầm xuân, vườn cà mà còn khắc sâu trong tâm trí cả những động tác “trèo lên”, “bước xuống” nhí nhảnh, hồn nhiên của người con gái. Chắc hẳn, những khoảnh khắc ấy đã gắn liền với thời niên thiếu tươi đẹp và tình yêu trong sáng của hai người.
Chỉ với vài câu ca dao mộc mạc, người đọc đã cảm nhận được cả một trời thương nhớ. Sắc trắng tinh khôi, hương thơm ngan ngát của hoa bưởi như còn vương vấn trên làn tóc. Nụ tầm xuân bé nhỏ, xinh tươi hé nở như nụ cười tình tứ mà cô gái trao tặng cho chàng trai. Nhưng tất cả những hình ảnh ấy giờ đây chỉ còn là ẩn dụ, tượng trưng cho những kỷ niệm đẹp đã qua. Chàng trai thất tình hồi tưởng lại cảnh cũ người xưa, để rồi chỉ biết thốt lên một câu nghẹn ngào, chua xót: “Em có chồng rồi, anh tiếc lắm thay!”.
Sau câu nói ấy là một khoảng lặng, đủ thời gian cho vị chua xót, tiếc nuối thấm sâu vào tim.
Ba đồng một mớ trầu cay,
Sao anh chẳng hỏi những ngày còn không?
Câu trách móc nhẹ nhàng nhưng chứa đựng bao nỗi niềm. Cô gái trách chàng trai vì sự do dự, chậm trễ mà đánh mất cơ hội, làm lỡ dở chuyện tình duyên. Đồng thời, cô cũng thể hiện nỗi buồn, sự xót xa cho cảnh ngộ của mình. Lời trách móc ấy vừa dịu dàng, vừa âu yếm: “Sao anh chẳng hỏi những ngày còn không?”. Câu hỏi ấy như một lời than thở, một sự nuối tiếc cho những gì đã qua. Nếu không thật lòng yêu thương, cô gái đã không thể nói ra những lời chân thành đến vậy. Đó cũng là điều an ủi duy nhất mà chàng trai có được trong lúc này.
Chuyện đời vốn dĩ đã phức tạp, chuyện tình yêu lại càng rối ren hơn. Nguyên nhân khiến chàng trai không dám hoặc không thể ngỏ lời dạm hỏi cô gái làm vợ có lẽ không chỉ đơn thuần là chuyện “ba đồng một mớ trầu cay” mà còn có thể do nhiều yếu tố khác như sự ngăn cản từ gia đình, sự khác biệt về hoàn cảnh kinh tế, hay những rào cản xã hội khác.
Câu ca dao “Ba đồng một mớ trầu cay” giản dị, tự nhiên nhưng lại ẩn chứa nhiều tầng ý nghĩa. “Ba đồng” (số ít) đối lập với “một mớ” (số nhiều). Trầu càng rẻ thì cái giá phải trả cho tình duyên lỡ làng càng đắt, sự tiếc nuối càng tăng lên gấp bội. Chính vì vậy mà chàng trai lại càng xót xa, ân hận. Cô gái trách chàng trai vì sao anh không hỏi cô làm vợ đúng lúc, để đến nỗi giờ đây cả hai phải chịu cảnh day dứt, khổ tâm.
Duyên tình dang dở, lỗi tại ai? Dù lỗi tại ai đi chăng nữa thì mọi chuyện giờ đây đã muộn màng:
Bây giờ em đã có chồng,
Như chim vào lồng như cá cắn câu.
“Chim vào lồng”, “cá cắn câu” là những thành ngữ quen thuộc, diễn tả hoàn cảnh bị ràng buộc, mất tự do của người con gái đã có chồng. Dù muốn hay không, cô gái cũng phải chấp nhận số phận, đành lòng vậy. Câu ca dao mang một âm điệu trầm buồn, thổn thức, như tiếng thở dài chua xót cho một mối duyên phận lỡ làng. Người con gái có chồng mà than thở như vậy thì rõ ràng là cô không được sống trong tình yêu và hạnh phúc, muốn thoát ra khỏi cuộc hôn nhân bất như ý ấy nhưng lại vô vọng.
Cô gái giãi bày với người yêu năm xưa về cảnh “ván đã đóng thuyền” của mình, đồng thời hé lộ một chút tình cảm còn sót lại: “Tiếc thay chút nghĩa cũ càng, Dẫu lìa ngỏ ý còn vương tơ lòng” (Truyện Kiều). Chỉ cần bấy nhiêu thôi cũng đủ để vơi bớt phần nào nỗi đau đang chất chứa trong lòng chàng trai. Bài ca dao khép lại bằng một dư âm buồn man mác, gợi lên trong lòng người đọc những suy tư về tình yêu, về duyên phận và về những giá trị vĩnh cửu của ca dao Việt Nam.
