Văn học như dòng sông uốn lượn, mang đến những xúc cảm sâu lắng, là nơi trú ngụ của những tâm hồn đồng điệu. Trong dòng chảy ấy, thơ Nguyễn Trãi nổi bật như một đóa hoa sen thanh khiết, vừa thoát tục, vừa gần gũi với đời sống. Thơ ông không chỉ là những vần điệu đẹp đẽ mà còn là tiếng lòng của một con người yêu nước thương dân sâu sắc. Xuân Diệu đã từng nhận xét: “Trán thi sĩ chạm mây nhưng trong ruột thơ vẫn cháy lên ngọn lửa đời rất ấm”. Câu nói này đã khái quát một cách sâu sắc và đầy đủ về hồn thơ Nguyễn Trãi.
Hình ảnh Nguyễn Trãi với vẻ mặt cương nghị, thể hiện tinh thần yêu nước và khí phách của một nhà chính trị tài ba.
“Trán thi sĩ chạm mây” gợi lên hình ảnh một con người thanh cao, không màng danh lợi, luôn hướng đến những giá trị tinh thần cao đẹp. Nguyễn Trãi tìm đến thiên nhiên như một chốn nương tựa, để gột rửa bụi trần và tìm kiếm sự thanh thản trong tâm hồn. Nhưng sự “chạm mây” ấy không hề tách rời ông khỏi cuộc đời. Trái lại, “trong ruột thơ vẫn cháy lên ngọn lửa đời rất ấm,” thể hiện một tấm lòng yêu nước thương dân sâu sắc, một khát vọng cống hiến cho xã hội.
Nguyễn Trãi là một người con của dân tộc, một người lính xông pha trận mạc, nhưng đồng thời cũng là một tâm hồn nghệ sĩ nhạy cảm. Ông cảm nhận sâu sắc vẻ đẹp của thiên nhiên, trân trọng những điều bình dị trong cuộc sống. Thơ ông là sự kết hợp hài hòa giữa lý tưởng cao đẹp và tình cảm chân thành, giữa sự suy tư sâu sắc và cảm xúc mãnh liệt.
Cảnh sắc Côn Sơn, nơi Nguyễn Trãi tìm thấy sự bình yên và nguồn cảm hứng sáng tác bất tận.
Thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi không chỉ là đối tượng để miêu tả mà còn là người bạn tri kỷ, là nơi ông tìm thấy sự đồng điệu và sẻ chia. Trong Côn Sơn ca, Nguyễn Trãi đã vẽ nên một bức tranh thiên nhiên Côn Sơn tuyệt đẹp, nơi có suối reo róc rách như tiếng đàn, có đá rêu phong êm ái như nệm, có rừng trúc xanh mát che chở.
Côn Sơn suối chảy rì rầm,
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai.
Côn Sơn có đá rêu phơi,
Ta ngồi trên đá như ngồi đệm êm.
Những câu thơ ấy không chỉ cho thấy sự gắn bó mật thiết của Nguyễn Trãi với thiên nhiên mà còn thể hiện một tâm hồn thanh thản, ung dung tự tại. Ông tìm thấy niềm vui trong những điều giản dị nhất, không màng đến những bon chen, danh lợi của cuộc đời.
Nhưng dù sống ẩn dật giữa thiên nhiên, Nguyễn Trãi không hề quên đi trách nhiệm của mình đối với đất nước và nhân dân. Tình yêu nước thương dân luôn là mạch nguồn cảm hứng chủ đạo trong thơ ông.
Hình ảnh ao cạn và hoạt động cấy muống, tượng trưng cho cuộc sống thanh đạm và gần gũi với nhân dân của Nguyễn Trãi.
Trong Bảo kính cảnh giới, Nguyễn Trãi thể hiện khát vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho nhân dân. Ông mong muốn có một cây đàn thần kỳ có thể mang lại cuộc sống giàu đủ cho mọi người:
Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng,
Dân giàu đủ khắp đòi phương.
Ước mơ ấy không chỉ là niềm mong mỏi của riêng Nguyễn Trãi mà còn là khát vọng chung của cả dân tộc. Nó thể hiện một tấm lòng nhân ái bao la, một trách nhiệm cao cả đối với cộng đồng.
Nguyễn Trãi không chỉ yêu nước thương dân mà còn trân trọng những vẻ đẹp bình dị của cuộc sống. Trong Cảnh ngày hè, ông đã ghi lại những khoảnh khắc đời thường, những âm thanh quen thuộc của làng quê Việt Nam:
Lao xao chợ cá làng ngư phủ,
Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương.
Những âm thanh “lao xao” của chợ cá, tiếng “dắng dỏi” của ve kêu đã tạo nên một bức tranh sinh động, tươi vui về cuộc sống. Qua đó, ta thấy được một tâm hồn nhạy cảm, yêu đời và luôn hướng đến những điều tốt đẹp của Nguyễn Trãi.
Ngọn lửa rực cháy tượng trưng cho lòng yêu nước thương dân sâu sắc của Nguyễn Trãi, mãi mãi soi sáng cho các thế hệ sau.
Tóm lại, Xuân Diệu đã có một nhận xét vô cùng sâu sắc và chính xác về thơ Nguyễn Trãi: “Trán thi sĩ chạm mây nhưng trong ruột thơ vẫn cháy lên ngọn lửa đời rất ấm”. Thơ Nguyễn Trãi là sự kết hợp hài hòa giữa vẻ đẹp thanh cao, thoát tục và tình yêu đời, yêu người sâu sắc. Ông là một nhà thơ lớn của dân tộc, một tấm gương sáng về lòng yêu nước thương dân, về tinh thần cống hiến cho xã hội. Dù thời gian có trôi qua, những vần thơ của Nguyễn Trãi vẫn mãi mãi sống trong lòng người đọc, truyền cảm hứng cho các thế hệ mai sau.
