Trước Cách mạng Tháng Tám, cuộc sống của người lao động Việt Nam chìm trong bóng tối áp bức và bần cùng. Họ phải vật lộn với sưu cao thuế nặng, bị bóc lột đến tận xương tủy, và mất đi cả đất đai, tương lai mờ mịt. Nỗi lo cơm áo gạo tiền đè nặng lên vai, khiến họ tuyệt vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn.
Văn học Nam Cao như một tấm gương phản chiếu hiện thực ấy. Ông không chỉ khắc họa cái đói nghèo vật chất mà còn lột tả sự giằng xé trong tâm hồn, sự tha hóa nhân phẩm. Như Nguyễn Đăng Mạnh từng nhận xét, Nam Cao “kêu cứu lấy nhân cách, nhân phẩm” của con người bị cái đói hủy diệt. “Một bữa no” là minh chứng rõ ràng: cái đói đẩy con người vào tranh giành, làm mờ đi giá trị nhân bản.
- Nam Cao: Ngòi Bút Vị Nhân Sinh
Nam Cao (Trần Hữu Tri, 1915-1951) là một trong những nhà văn hiện thực lớn nhất của Việt Nam. Ông gắn bó sâu sắc với những người cùng khổ: nông dân nghèo, trí thức tiểu tư sản bế tắc. Văn chương của ông chân thực, không hoa mỹ, đầy tính nhân văn. Ông tái hiện cái đói, cái nghèo, đồng thời đi sâu vào nỗi đau tinh thần, khát khao giữ gìn nhân cách. “Chí Phèo”, “Lão Hạc”, “Sống mòn”, “Đôi mắt” không chỉ phản ánh xã hội mà còn gửi gắm triết lý nhân sinh sâu sắc. Sau Cách mạng Tháng Tám, ông tiếp tục dùng ngòi bút phục vụ cách mạng, thể hiện sự chuyển biến tư tưởng từ nỗi đau cá nhân đến lý tưởng dân tộc.
- “Một Bữa No”: Tiếng Kêu Thảm Thiết
“Một bữa no” (1943) là một trong những truyện ngắn tiêu biểu của Nam Cao, phản ánh sâu sắc hiện thực xã hội Việt Nam dưới ách áp bức. Truyện kể về bi kịch của một bà lão nghèo khổ, bị gia đình bỏ rơi. Bà là đại diện cho số phận người nông dân nghèo, luôn bị dồn ép bởi cái đói, cái nghèo và sự bất công. Nam Cao đã tái hiện cuộc đời khắc nghiệt của bà qua một bữa ăn tưởng chừng đơn giản nhưng chất chứa nỗi đau cùng cực. Bằng ngôn từ giản dị mà sâu sắc, ông lột tả không chỉ nỗi thống khổ về thể xác mà cả những bi kịch tinh thần, khơi dậy cảm xúc mạnh mẽ về tình người và tố cáo bất công xã hội.
- Chuỗi Bi Kịch Bủa Vây
Bà lão trong “Một bữa no” là hình ảnh tiêu biểu của những người nghèo khổ, bất hạnh, phải vật lộn với cuộc sống bấp bênh. Cuộc đời bà gắn liền với nỗ lực nuôi con, nhưng mọi hy vọng đều tan vỡ. Chồng mất sớm, bà một mình nuôi con, mong được báo hiếu khi về già. Nhưng con trai bà lại qua đời, con dâu tái giá, để lại bà phải nuôi cháu. Sự hy sinh không được đền đáp, ngược lại, bà phải gánh vác thêm gánh nặng. Dù làm lụng vất vả, đồng tiền kiếm được không đủ sống, bà còn phải lo cho cháu.
Bà lão phải chịu đựng cảnh nghèo đói, bệnh tật và cô đơn. Năm ngoái, bà ốm nặng, không thể buôn bán. Chân tay run rẩy, người mệt mỏi, đau nhức. Bà phải chuyển từ công việc này sang công việc khác, mỗi lần thay chủ là một lần giảm sút giá trị. Những cơn đói hành hạ bà mỗi ngày, bà phải đi xin ăn. Cuối cùng, bà phải nhờ con cái, dù biết rằng đó là sự tuyệt vọng. Sự hy sinh cả đời chỉ còn lại sự thờ ơ, lạnh nhạt.
Sự tuyệt vọng thể hiện rõ qua hình ảnh bà khóc lóc, hờn con suốt đêm. Khi không còn sức khóc, bà nằm xuống, suy nghĩ về cuộc đời và tìm ra một kế hoạch. Cảnh ngộ của bà lão là minh chứng cho sự bất công trong xã hội, nơi những người nghèo không có cơ hội thoát khỏi nghịch cảnh. Cuộc sống của bà là chuỗi hy sinh vô ích, phản ánh sự tàn nhẫn và vô cảm của xã hội.
- Miếng Ăn Đắng Chát
Tác giả khắc họa cuộc gặp gỡ giữa bà lão và bà phó Thụ, thể hiện một kiếp người rẻ mạt và khổ cực. Bà lão đi tới nhà bà phó không phải vì tình thương mà vì hy vọng mong manh về một bữa cơm. Bà phó Thụ xuất hiện với ánh mắt lạnh lùng, lời nói nhẫn tâm, như dao đâm vào trái tim bà lão. Câu nói “Bà tưởng người ta đã phải giữ khư khư lấy đấy!” như một sự phủ nhận tất cả những gì bà lão có, một lời nhắc nhở về sự thấp hèn.
Đứa cháu, người mà bà lão gọi là “cái đĩ”, ban đầu mừng rỡ nhưng sau đó lại ngượng nghịu, xấu hổ trước sự nghèo khó của bà. Bà lão nói: “Bà đến xin bà phó một bữa cơm ăn đây! Bà đói lắm.” Câu nói tuy hài hước nhưng phản ánh tình cảnh thê thảm. Đứa cháu chỉ đưa cho bà chút tiền rồi giục bà đi. Cuộc gặp gỡ này như một cú tát đau đớn vào tâm hồn bà lão. Những lời cay nghiệt của bà phó Thụ, sự xấu hổ của cháu ruột đều đẩy bà đến tuyệt vọng.
Đến bữa cơm, bà lão không biết rằng chỉ được ăn ba vực cơm. Bà cứ ăn thỏa thích, không kiềm chế, vì một bữa ăn là niềm vui sau những ngày đói khổ. Bà không hề biết rằng bà phó Thụ khinh miệt bà. Bà phó chỉ muốn bà ăn cho đủ và không quan tâm đến sự cần thiết của bà lão. Những lời mắng chửi và sự thiếu cảm thông càng làm nổi bật sự tủi nhục của bà lão. Tuy nhiên, bà vẫn tiếp tục ăn, không để ý đến sự khinh miệt, vì cái đói vẫn đè nặng trong lòng.
- Cái Chết Nhục Nhã, Bữa No Đoạn Mệnh
Cái chết của bà lão là một cái chết nhục nhã, vì hoàn cảnh và cách sống của bà. Bà sống trong cảnh nghèo khó, quen với việc thiếu ăn, nên khi được mời ăn một bữa cơm, bà ăn đến no căng. Cái no của bà là phản ứng của cơ thể sau những ngày tháng thiếu thốn. Nhưng chính cái no này lại dẫn đến cái chết. Bà không biết rằng cái đói lâu dài đã khiến cơ thể bà không chịu đựng được sự no quá độ.
Bà phó Thụ không thấu hiểu sự đau khổ của bà lão, mà còn coi cái chết của bà là một bài học cho con cái: “Chúng mày xem đấy. Người ta đói đến đâu cũng không thể chết nhưng no một bữa là đủ chết.” Câu nói này nhẫn tâm, không có sự cảm thông, mà là một sự phê phán vô cảm đối với những người nghèo khó.
Cái chết của bà lão không chỉ là kết thúc của một cuộc đời nghèo khổ, mà còn là một sự nhục nhã trong cách nhìn nhận của xã hội. Đối với bà phó Thụ, cái chết của bà lão chẳng khác nào một lời nhắc nhở về việc kiềm chế trong ăn uống. Bà lão chết vì cái no quá mức, vì cái đói đã lâu ngày, nhưng cái chết ấy lại không có sự thương tiếc, mà chỉ là một lời dạy về việc ăn uống sao cho hợp lý. Cái chết “no” ấy là biểu tượng cho sự tủi nhục, một cái chết mà trong đó, bà lão không được coi là một con người có quyền sống và hưởng thụ.
- Lời Kết Đắng Cay
“Một bữa no” phản ánh một xã hội bất công, thể hiện tài năng khai thác tâm lý nhân vật và các mối quan hệ xã hội của Nam Cao. Qua cái chết “no” nhục nhã của bà lão, ông khắc họa sự đối nghịch giữa cuộc sống người nghèo với những chuẩn mực xã hội không công bằng. Mặc dù không trực tiếp chỉ trích, Nam Cao phê phán sự thiếu thấu hiểu, sự lạnh lùng và nhẫn tâm của những người có quyền lực và giàu có.
Bằng lối viết chân thực, giản dị nhưng sắc bén, Nam Cao không chỉ vẽ nên bức tranh sinh động về cuộc sống người nghèo mà còn phơi bày mặt tối của xã hội. Ngòi bút của ông luôn hướng đến những mảnh đời nhỏ bé, chứa đựng những suy tư sâu sắc về con người, số phận và xã hội. Tác phẩm của ông là một lời kêu gọi về sự đồng cảm và công bằng, thúc giục con người nhìn nhận lại những giá trị đạo đức và xã hội.
