Cuộc khởi nghĩa Yên Thế (1883-1913) do Hoàng Hoa Thám lãnh đạo là một trong những phong trào kháng Pháp tiêu biểu nhất cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Để hiểu rõ vai trò và vị trí của cuộc khởi nghĩa này trong lịch sử dân tộc, cần phải phân tích sâu sắc tính chất của nó, đặc biệt là sự chuyển biến trong quá trình phát triển.
Ban đầu, cuộc khởi nghĩa Yên Thế mang đậm tính chất của một phong trào nông dân tự phát, xuất phát từ những mâu thuẫn kinh tế – xã hội gay gắt dưới ách đô hộ của thực dân Pháp. Mục tiêu ban đầu của nghĩa quân chủ yếu là bảo vệ cuộc sống, ruộng đất và chống lại áp bức, bóc lột. Tổ chức của nghĩa quân còn đơn giản, chủ yếu dựa vào mối liên hệ dòng họ, làng xã.
Tuy nhiên, theo thời gian, tính chất của cuộc khởi nghĩa Yên Thế đã có sự chuyển biến đáng kể.
Giai đoạn đầu (1883 – 1897):
- Tính chất: Phong trào nông dân tự phát, mang tính địa phương, mục tiêu chủ yếu là bảo vệ cuộc sống và chống lại áp bức.
- Lãnh đạo: Hoàng Hoa Thám và các thủ lĩnh địa phương.
- Lực lượng: Nông dân Yên Thế và các vùng lân cận.
- Phương thức đấu tranh: Du kích, tập kích nhỏ lẻ.
Giai đoạn sau (1897 – 1913):
- Tính chất: Bắt đầu có sự liên hệ với các phong trào yêu nước khác, thể hiện tinh thần dân tộc và ý thức chính trị cao hơn.
- Lãnh đạo: Hoàng Hoa Thám.
- Lực lượng: Mở rộng ra nhiều tầng lớp nhân dân, bao gồm cả một số sĩ phu yêu nước.
- Phương thức đấu tranh: Vẫn là du kích, nhưng có quy mô lớn hơn và phối hợp với các hoạt động chính trị.
Trong quá trình phát triển, cuộc khởi nghĩa Yên Thế đã có những đóng góp quan trọng vào lịch sử quân sự Việt Nam, đặc biệt là về chiến thuật du kích và xây dựng căn cứ.
Sự chuyển biến trong tính chất của cuộc khởi nghĩa Yên Thế còn thể hiện ở việc Hoàng Hoa Thám đã có sự tiếp xúc với các nhà yêu nước như Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh và Tôn Trung Sơn. Điều này cho thấy, cuộc khởi nghĩa Yên Thế đã bắt đầu hòa nhập vào phong trào yêu nước chung của dân tộc, từ một phong trào mang “cốt cách phong kiến” đã tiệm cận với phong trào yêu nước có tính chất tư sản.
Tuy nhiên, dù có sự chuyển biến, cuộc khởi nghĩa Yên Thế vẫn không thể vượt qua được những hạn chế vốn có của một phong trào nông dân tự phát. Nguyên nhân thất bại của cuộc khởi nghĩa Yên Thế có cả yếu tố khách quan và chủ quan. Về khách quan, thực dân Pháp đã hoàn thành cuộc bình định quân sự và củng cố nền thống trị trên toàn quốc. Về chủ quan, nghĩa quân còn hạn chế về tầm nhìn chiến lược, chưa phát động được lòng yêu nước và sức mạnh của toàn dân.
Đặc biệt, tính chất tự phát và thiếu sự lãnh đạo của một giai cấp tiên tiến đã khiến cuộc khởi nghĩa Yên Thế không thể giải quyết được vấn đề ruộng đất, vấn đề cốt lõi của nông dân.
Mặc dù thất bại, cuộc khởi nghĩa Yên Thế vẫn có ý nghĩa lịch sử to lớn. Nó thể hiện tinh thần yêu nước, bất khuất của dân tộc và là một bước chuyển quan trọng trong quá trình phát triển của phong trào yêu nước Việt Nam từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX. Cuộc khởi nghĩa Yên Thế là minh chứng cho sức mạnh tiềm tàng của giai cấp nông dân và là tiền đề cho những cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc sau này.
