Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai,
Cũng gọi ông nghè có kém ai.
Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng,
Phấn son tô điểm mặt văn khôi.
Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ?
Cái giá khoa danh ấy mới hời !
Ghế tréo lọng xanh ngồi bảnh chọe
Tưởng rằng đồ thật hóa đồ chơi !
(Vịnh Tiến Sĩ Giấy – bài số 2)
Nguyễn Khuyến
Những vần thơ trào phúng của Nguyễn Khuyến vẽ nên một bức tranh biếm họa sắc sảo về những “tiến sĩ giấy”, một hiện tượng nhức nhối trong xã hội phong kiến Việt Nam cuối thế kỷ 19. Bằng giọng điệu mỉa mai sâu cay, nhà thơ vạch trần sự giả dối, rỗng tuếch của những kẻ có danh mà không có thực, đồng thời phản ánh sự suy đồi của nền giáo dục và khoa cử đương thời.
“Cũng” được lặp lại liên tiếp, như một điệp khúc giễu nhại, nhấn mạnh sự tương đồng hình thức giữa “tiến sĩ giấy” và những bậc khoa bảng thực thụ:
Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai
Cũng gọi ông nghè có kém ai!
Nhưng sự tương đồng này chỉ là lớp vỏ bên ngoài, che đậy một thực tế hoàn toàn khác biệt. Cái “cũng” ấy trở thành một sự chế giễu chua chát, bởi đằng sau tấm áo mão cân đai kia là sự trống rỗng về tri thức và phẩm hạnh.
Sự mỉa mai tiếp tục được đẩy lên cao trào khi Nguyễn Khuyến tập trung vào bản chất “giấy” của những tiến sĩ này:
Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng
Nét son tô điểm mặt văn khôi
“Mảnh giấy” và “nét son” trở thành biểu tượng cho sự hời hợt, giả tạo. Một mảnh giấy vô tri vô giác, vài nét son nguệch ngoạc đã có thể “làm nên” một “thân giáp bảng”, “tô điểm” cho một “mặt văn khôi”. Sự tương phản này phơi bày sự tha hóa của hệ thống khoa cử, nơi mà danh vọng có thể mua bán bằng tiền bạc, thay vì tài năng và đức độ. “Tiến sĩ giấy” trở thành sản phẩm của một xã hội suy đồi, nơi mà giá trị thực bị đảo lộn, hình thức được đề cao quá mức.
Hai câu luận tiếp tục khai thác sự tương phản giữa hình thức và nội dung, giữa vẻ ngoài hào nhoáng và sự trống rỗng bên trong:
Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ?
Cái giá khoa danh ấy mới hời!
“Tấm thân xiêm áo” nặng trĩu về hình thức, nhưng lại “nhẹ” tênh về giá trị. “Cái giá khoa danh” tưởng chừng cao quý, lại trở nên “hời” hợt, rẻ mạt. Nguyễn Khuyến đã lột tả một cách sâu sắc sự thảm hại của những kẻ có danh mà không có thực, những “tiến sĩ giấy” chỉ là những con rối trong tay kẻ có quyền, là công cụ để làm giàu cho bọn quan lại tham nhũng.
Câu kết của bài thơ mang đậm tính trào phúng, thể hiện sự thất vọng và chua xót của Nguyễn Khuyến trước hiện thực xã hội:
Ghế tréo lọng xanh ngồi bảnh chọe
Tưởng rằng đồ thật hóa đồ chơi!
Hình ảnh “ghế tréo lọng xanh” tượng trưng cho quyền lực và địa vị. Nhưng khi đặt cạnh từ “bảnh chọe”, nó trở nên lố bịch, kệch cỡm. Những “tiến sĩ giấy” cố gắng phô trương, khoe mẽ, nhưng thực chất chỉ là những kẻ hề trong mắt người đời. Sự thật trớ trêu là những kẻ tưởng mình là “đồ thật”, hóa ra chỉ là “đồ chơi” trong tay bọn quan lại.
Bài thơ “Vịnh tiến sĩ giấy” không chỉ là một lời tố cáo đanh thép chế độ khoa cử mục ruỗng, mà còn là một lời cảnh tỉnh sâu sắc về giá trị đích thực của danh vọng và học vấn. Nó nhắc nhở chúng ta rằng, danh vọng hão huyền, mua bằng tiền bạc hoặc địa vị, sẽ không bao giờ mang lại giá trị thực sự, mà chỉ là một trò cười cho thiên hạ. Chỉ có tri thức thực sự, tài năng thực sự, và đạo đức trong sáng mới có thể làm nên giá trị của một con người. “Tiến sĩ giấy” mãi là một bài học đắt giá về sự giả dối và sự suy đồi của những giá trị đạo đức trong xã hội.
