Chèo là một loại hình sân khấu truyền thống đặc sắc của Việt Nam, mang đậm tính diễn xướng dân gian. Cốt lõi của nghệ thuật Chèo được xây dựng trên hai yếu tố chính: tích và trò. Vậy, chính xác thì tích trò là gì?
Tích trong Chèo là cốt truyện, được kể lại thông qua văn học. Những câu chuyện này thường được lấy cảm hứng từ truyện cổ tích, truyện Nôm, rồi được nâng tầm bằng nghệ thuật sân khấu để truyền tải những giá trị hiện thực và tư tưởng sâu sắc.
Trò là nghệ thuật diễn đạt cốt truyện đó trên sân khấu. Các nghệ sĩ sử dụng diễn xuất, ca hát, vũ đạo và âm nhạc để mang câu chuyện tích đến với khán giả một cách sinh động và hấp dẫn.
Trong sự thành công của mỗi vở Chèo, âm nhạc đóng một vai trò vô cùng quan trọng. Âm nhạc Chèo là một bộ phận không thể tách rời, là linh hồn tạo nên nghệ thuật sân khấu Chèo. Nhạc Chèo bao gồm cả phần hát và phần đàn. Phần hát có hàng trăm làn điệu khác nhau, được chia thành nhiều hệ thống. Phần đàn, với sự góp mặt của dàn nhạc, có vai trò đệm cho hát, tạo nền cho cảnh diễn, tạo tình huống kịch và mở màn cho vở diễn. Sự kết hợp hài hòa giữa hai yếu tố này tạo nên nét đặc trưng cho nghệ thuật sân khấu Chèo truyền thống.
Nếu ca trù không thể thiếu tiếng phách, đàn đáy, trống chầu; đờn ca tài tử cần đàn kìm (đàn nguyệt), thì Chèo không thể thiếu tiếng đàn, tiếng trống. Chèo là hình thức sân khấu kể chuyện thông qua diễn trò, vì vậy nó gắn bó mật thiết với âm thanh của tiếng nhị, sáo, tiếng trống và sức mạnh của cả một dàn nhạc. Nếu giọng hát là chủ đạo của Chèo, thì âm nhạc chính là cái hồn của Chèo. Giọng hát và tiếng đàn gắn bó như hình với bóng, không thể tách rời, tạo nên một phong cách sân khấu riêng biệt, ăn sâu vào tâm khảm người Việt qua nhiều thế hệ.
Dàn nhạc Chèo được cấu tạo theo kiểu “dàn nhạc màu sắc, truyền thống”. Mỗi nhạc cụ có một màu sắc riêng, lối diễn tấu và sức truyền cảm riêng. Các nhạc cụ được cấu trúc để gần gũi với giọng người. Âm thanh của mỗi nhạc cụ thể hiện tiếng nói riêng, vang lên trong không gian huyền bí của sân khấu như một lời mời gọi người nghe. Các âm thanh hòa quyện, lúc tách nhánh, chuyển động nhịp nhàng theo nội dung vở diễn.
Trước đây, dàn nhạc Chèo thường bao gồm:
- Bộ dây: nhị 1, nhị 2, hồ (chi kéo); nguyệt, tam, thập lục, bầu (chi gẩy); tam thập lục (chi gõ).
- Bộ hơi: tiêu, sáo.
- Bộ gõ: trống đế, trống ban, trống chầu, trống cơm, thanh la, mõ, não bạt, sinh tiền, tiu cảnh, chiêng…
Ngày nay, dàn nhạc Chèo thường chỉ có 5-6 nhạc công, mỗi người có thể sử dụng 1 hoặc 2 nhạc cụ. Về bộ gõ, hiện thường dùng trống đế, thanh la, mõ, trống cơm, trong đó trống đế là nhạc cụ quan trọng nhất.
Trong các bộ (dây, hơi, gõ), bộ gõ đóng vai trò quan trọng nhất. Các cụ có câu “Phi trống bất Chèo”, cho thấy vai trò của bộ gõ nói chung và tiếng trống nói riêng trong sân khấu Chèo truyền thống. Thông thường, vở Chèo sẽ mở đầu bằng điệu hát Vỡ nước, với sự phụ họa của hồi trống rung, và kết thúc bằng hát Vãn trò với trống giã đám. Bên cạnh đó, thông qua một số ước lệ trong kỹ thuật diễn tấu trống, người diễn viên như cảm nhận được những quy định về hành động sân khấu của mình: Rù trống (vê dùi trên mặt trống) nghĩa là diễn viên đang di động; Rụp trống nghĩa là diễn viên dừng lại; Cắc trống lúc khoan lúc nhặt nghĩa là diễn viên đang suy nghĩ, tính toán chuẩn bị hành động… Tương tự như sân khấu Tuồng, Chèo trước đây còn sử dụng trống chầu để “cầm trịch” buổi diễn (thậm chí là khen-chê), do một người có vai vế, uy tín hoặc am hiểu sâu về nghệ thuật sân khấu điều khiển.
Các nhạc cụ gõ trong Chèo có khả năng quán xuyến, điều hành tiết tấu vở diễn, dẫn dắt sự chuyển màn, chuyển lớp, sự ra vào của diễn viên trên sân khấu. Nhà nghiên cứu Bùi Đức Hạnh đã nhận định: “Trống Chèo (bộ gõ) là linh hồn của dàn nhạc Chèo vì nó là nguồn sáng tạo chủ chốt, kích thích mọi sự sáng tạo khác của các cây đàn cùng hòa điệu tạo nên một phong cách chỉnh thể của âm nhạc Chèo trong lối đệm cho hát cũng như hòa tấu nhạc không lời”.
Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là bộ gõ là yếu tố duy nhất làm nên hiệu quả cho cả dàn nhạc. Bộ gõ rất quan trọng trong việc tạo không khí bề ngoài cho diễn xuất, nhưng lại khó có thể tạo được hiệu quả trữ tình, nội tâm sâu lắng của nhân vật. Điều này chỉ có thể đạt được nhờ các nhạc cụ thuộc họ dây và họ hơi. Ví dụ, tiếng đàn nhị – líu – hồ nhấn vuốt, luyến láy bám sát giọng người, khơi gợi những mạch nguồn sâu thẳm của giọng hát. Tiếng sáo – tiêu vừa trong sáng bay bổng, vừa mơ hồ, xa xăm, lại giàu chất gợi cảm, trữ tình. Tiếng đàn bầu – đàn tranh da diết, cảm thương, ngân nga, vang vọng, giàu chất trữ tình thể hiện những suy tư thầm kín, những uẩn khúc bi thương… Nhờ cách sử dụng đa dạng và hợp lý các nhạc cụ này, ông cha ta đã tạo nên một sân khấu Chèo có cách thể hiện hài hòa về âm nhạc giữa cái hài, cái hùng và cái bi, chứ không quá bi hùng như sân khấu Tuồng hay bi lụy như sân khấu Cải lương.
Có thể thấy, âm nhạc trong Chèo có vai trò thể hiện nội tâm nhân vật và khắc họa rõ nét cho phần diễn của nhân vật. Ngoài ra, âm nhạc còn có vai trò mở màn, mở cảnh, báo hiệu diễn biến tiếp theo của nội dung. Vì vậy, khi tìm hiểu tích trò là gì, không thể bỏ qua vai trò then chốt của âm nhạc trong việc truyền tải nội dung và cảm xúc đến khán giả.
