Bài thơ Thu vịnh của Nguyễn Khuyến không chỉ là bức tranh tuyệt đẹp về mùa thu mà còn là tiếng lòng u hoài, xót xa trước thời cuộc. Qua những vần thơ tả cảnh, nhà thơ đã kín đáo thể hiện tình yêu nước sâu sắc.
Hình ảnh “Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao” mở ra một không gian thu bao la, trong trẻo. Màu xanh đặc trưng trong thơ thu Nguyễn Khuyến gợi cảm giác thanh bình, tĩnh lặng. Cụm từ “mấy tầng cao” nhấn mạnh độ cao vời vợi của bầu trời, tạo ấn tượng về một không gian khoáng đạt, rộng lớn.
Cành trúc “lơ phơ” lay động nhẹ nhàng, điểm xuyết thêm nét duyên dáng, uyển chuyển cho bức tranh. Từ láy “hắt hiu” diễn tả cái se lạnh, man mác đặc trưng của gió thu, khiến người đọc cảm nhận được sự chuyển giao nhẹ nhàng giữa các mùa.
“Nước biếc trông như tầng khói phủ” gợi lên vẻ đẹp huyền ảo, mờ sương của mặt nước mùa thu. So sánh “như tầng khói phủ” làm cho cảnh vật trở nên dịu dàng, hư ảo, như chìm trong một làn sương mỏng. Màu biếc của nước hòa quyện với màu khói tạo nên một không gian đa sắc, mơ màng.
Câu thơ “Song thưa để mặc ánh trăng vào” thể hiện sự hòa nhập giữa con người và thiên nhiên. Từ “để mặc” cho thấy tâm hồn phóng khoáng, rộng mở của nhà thơ, sẵn sàng đón nhận vẻ đẹp tự nhiên. Ánh trăng len lỏi qua song cửa, chiếu sáng không gian, tạo nên một khung cảnh nên thơ, trữ tình.
Nghệ thuật đảo ngữ trong hai câu luận nhấn mạnh hình ảnh “mấy chùm” hoa và “một tiếng” ngỗng. “Mấy chùm” hoa gợi sự chú ý đến vẻ đẹp mong manh, tinh tế của hoa thu. Hình ảnh “hoa năm ngoái” mang ý nghĩa sâu sắc, gợi nhớ về quá khứ, về những điều đã qua, đồng thời đặt ra câu hỏi về sự thay đổi của thời thế.
“Một tiếng ngỗng” phá vỡ sự tĩnh lặng của không gian, tạo nên âm thanh sống động, tự nhiên. Tiếng ngỗng kêu gợi cảm giác cô đơn, lẻ loi, đồng thời thể hiện sự vận động, biến chuyển của cảnh vật.
“Nhân hứng cũng toan cất bút” thể hiện sự rung cảm của nhà thơ trước vẻ đẹp của mùa thu. Cảnh thu khơi gợi nguồn cảm hứng sáng tác, thôi thúc nhà thơ muốn ghi lại những cảm xúc, suy tư của mình.
Nhưng rồi “nghĩ ra lại thẹn với ông Đào”, nhà thơ chợt ý thức được trách nhiệm của mình trước thời cuộc. “Ông Đào” là Đào Tiềm, một danh sĩ lánh đời, sống ẩn dật. Nguyễn Khuyến tự thẹn với Đào Tiềm vì bản thân chưa thể dứt áo từ quan, chưa thể sống một cuộc đời thanh bạch, thoát tục. Câu thơ thể hiện nỗi dằn vặt, day dứt trong lòng nhà thơ, đồng thời bộc lộ khí tiết thanh cao, tấm lòng yêu nước thầm kín.
Bài Thu vịnh không chỉ là một bức tranh thu tuyệt đẹp mà còn là tiếng lòng của một người yêu nước. Qua những vần thơ tả cảnh, Nguyễn Khuyến đã kín đáo thể hiện nỗi u hoài, xót xa trước cảnh nước mất nhà tan, đồng thời khẳng định khí tiết thanh cao, tấm lòng son sắt của mình.
