Nguyễn Khuyến, nhà thơ của làng quê Việt Nam, đã khắc họa những bức tranh thu đặc sắc qua chùm thơ nổi tiếng: Thu vịnh, Thu điếu, Thu ẩm. Mỗi bài thơ là một góc nhìn, một cảm xúc riêng, nhưng tất cả đều thấm đẫm tình yêu quê hương và tài năng quan sát tinh tế của nhà thơ. Điểm đặc biệt trong thơ thu Nguyễn Khuyến, đặc biệt là Thu ẩm, chính là sự kết hợp hài hòa giữa cảnh sắc và tâm trạng, tạo nên những vần thơ độc đáo, khó quên.
Để hiểu rõ hơn về điều này, chúng ta hãy cùng nhau khám phá vẻ đẹp của từng bài thơ trong chùm thơ thu, tập trung vào Thu ẩm để thấy rõ nét tài hoa của Nguyễn Khuyến.
- Tổng quan về chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến
Chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến không chỉ là những vần thơ tả cảnh, mà còn là tiếng lòng của một người con gắn bó sâu sắc với quê hương. Mỗi bài thơ mang một sắc thái riêng, một góc nhìn riêng về mùa thu làng quê Bắc Bộ. Nếu Thu vịnh là bức tranh thu tổng thể, Thu điếu là khoảnh khắc tĩnh lặng bên ao thu, thì Thu ẩm lại là cảm xúc chập chờn, mờ ảo của người uống rượu ngắm thu.
Xuân Diệu đã từng nhận xét: “Nguyễn Khuyến nổi tiếng nhất trong văn học Việt Nam là thơ Nôm. Mà thơ Nôm của Nguyễn Khuyến nức danh nhất là ba bài thơ mùa thu Thu điếu, Thu ẩm, Thu vịnh”. Điều này khẳng định vị trí đặc biệt của chùm thơ thu trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Khuyến.
- “Thu vịnh”: Bức tranh thu thanh khiết, tĩnh lặng
Thu vịnh mang đến một bức tranh thu tổng hợp, với những hình ảnh đặc trưng của làng quê Việt Nam: bầu trời xanh ngắt, cần trúc mảnh mai, gió thu nhẹ nhàng, mặt nước biếc phủ sương khói, ánh trăng trong vắt.
Trời thu xanh ngắt mấy từng cao
Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu
Nước biếc trông như tầng khói phủ
Song thưa để mặc bóng trăng vào…
Cảnh thu trong Thu vịnh hiện lên thật thanh khiết, tĩnh lặng. Từ đường nét đến màu sắc, từ âm thanh đến vận động, tất cả đều dịu nhẹ, thể hiện rõ tâm hồn thanh cao, yêu chuộng vẻ đẹp bình dị của Nguyễn Khuyến.
- “Thu điếu”: Khoảnh khắc tĩnh lặng bên ao thu
Thu điếu lại tập trung vào một không gian cụ thể: ao thu. Bài thơ mở ra một thế giới tĩnh lặng, trong suốt, nơi mọi vật hài hòa, nhẹ nhõm:
Ao thu lạnh lẽo nước trong veo
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
Những chuyển động, âm thanh trong thế giới thu này thật nhẹ nhàng, càng làm nổi bật sự tĩnh lặng, đọng kết. Làn sóng biếc chỉ “gợn tí”, lá vàng cũng “khẽ đưa vèo” trong gió thu.
Trong bức tranh thu ở Thu điếu, hình ảnh con người ngồi câu cá dường như cũng hòa vào sự tĩnh lặng của cảnh vật. Tư thế và tâm tưởng của con người chỉ tạo thêm ấn tượng về sự ngưng đọng.
- “Thu ẩm”: Cảm xúc chập chờn trong men rượu
Điểm độc đáo nhất trong chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến có lẽ nằm ở Thu ẩm. Bài thơ không tả cảnh thu một cách trực tiếp, mà thông qua tâm trạng của người uống rượu ngắm thu. Cảnh thu lúc này mang những ấn tượng, nỗi niềm riêng, dường như cũng chập chờn, mờ tỏa theo men rượu.
Năm gian nhà cỏ thấp le te.
Ngõ tối đèm sâu đóm lập loè.
Thu ẩm không miêu tả riêng một cảnh thu ở một thời điểm nào, mà là sự tổng hợp nhiều cảnh thu ở nhiều thời điểm khác nhau. Bài thơ không hề có một chữ “thu”, nhưng đọc lên ta vẫn nhận ra chính xác cảnh sắc thu quen thuộc của làng quê Việt Nam: mái nhà tranh bình dị trong ngõ tối, khói nhạt phất phơ nơi lưng giậu, mặt ao lóng lánh ánh trăng.
Lưng giậu phất phơ màu khói nhạt
Làn ao lóng lánh bóng trăng loe.
Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt.
Ấn tượng “phi thời gian” trong Thu ẩm gợi lên không khí tĩnh mịch, trong lành vô cùng thân thuộc của thôn quê Việt Nam. Chính nhờ sự kết hợp hài hòa giữa cảnh sắc và tâm trạng, Thu ẩm đã trở thành một bài thơ độc đáo, thể hiện rõ nét tài hoa của Nguyễn Khuyến.
Kết luận
Chùm ba bài thơ thu của Nguyễn Khuyến đã khắc họa những cảnh sắc không thể lẫn vào đâu được của mùa thu vùng nông thôn đồng bằng Bắc Bộ. Những bức tranh thu ấy được vẽ nên bằng tấm lòng yêu mến quê hương, bằng tình yêu cuộc sống thanh cao, tĩnh lặng chốn thôn quê của cụ Tam nguyên Yên Đổ. Thành công của những bài thơ thu này chứng tỏ tâm hồn tinh tế, ngòi bút tài hoa của Nguyễn Khuyến, đưa ông lên vị trí danh dự trong các thi nhân viết về mùa thu, trong những nhà thơ của làng cảnh Việt Nam. Đặc biệt, Thu ẩm là minh chứng rõ ràng nhất cho sự độc đáo trong phong cách thơ Nguyễn Khuyến, khi kết hợp hài hòa giữa cảnh sắc và tâm trạng, tạo nên những vần thơ lay động lòng người.