“Thơ duyên” của Xuân Diệu là một tác phẩm đặc sắc, không chỉ bởi vẻ đẹp ngôn từ mà còn ở những tầng ý nghĩa sâu xa mà nó gửi gắm. Bài thơ là sự hòa quyện giữa cảnh sắc thiên nhiên và tình cảm con người, đặc biệt là những rung động đầu đời trong tình yêu.
Có lẽ, chìa khóa để thấu hiểu “Thơ duyên” nằm ở chính cái “duyên” mà Xuân Diệu muốn gửi gắm. Duyên ở đây không chỉ là duyên phận lứa đôi, mà còn là sự giao hòa, đồng điệu giữa con người và thiên nhiên, giữa những tâm hồn đồng điệu.
Bài thơ mở ra bằng một bức tranh chiều thu đầy thi vị:
“Chiều mộng hòa thơ trên nhánh duyên,
Cây me ríu rít cặp chim chuyền.
Đổ trời xanh ngọc qua muôn lá,
Thu đến – nơi nơi động tiếng huyền.”
Sắc xanh ngọc bích của bầu trời như lan tỏa, bao trùm lên cảnh vật, tạo nên một không gian tươi mát, trong lành. Âm thanh “ríu rít” của đôi chim chuyền cành trên cây me cổ thụ gợi lên sự sống động, vui tươi. Tất cả hòa quyện vào nhau, tạo nên một khúc nhạc êm đềm của mùa thu. “Tiếng huyền” như một âm thanh kì diệu, lan tỏa khắp không gian, đánh thức những cảm xúc ẩn sâu trong lòng người.
Tiếp theo, Xuân Diệu khéo léo dẫn dắt người đọc vào một không gian hẹp hơn, gần gũi hơn:
“Con đường nhỏ nhỏ gió xiêu xiêu
Lả lả cành hoang nắng trở chiều;
Buổi ấy lòng ta nghe ý bạn
Lần đầu rung động nỗi thương yêu.”
Những từ láy “nhỏ nhỏ”, “xiêu xiêu”, “lả lả” gợi lên sự nhẹ nhàng, mềm mại của cảnh vật. Gió nhẹ lay động cành lá, ánh nắng chiều buông xuống, tạo nên một không gian thơ mộng, trữ tình. Trong khung cảnh ấy, tâm hồn con người cũng trở nên nhạy cảm hơn, dễ dàng rung động trước những cảm xúc tinh tế. “Lòng ta nghe ý bạn” – một sự đồng điệu, thấu hiểu sâu sắc giữa hai tâm hồn. “Lần đầu rung động nỗi thương yêu” – khoảnh khắc tình yêu chớm nở, mang đến những cảm xúc bâng khuâng, xao xuyến khó tả.
Sự rung động ấy được thể hiện kín đáo qua hành động của hai nhân vật:
“Em bước điềm nhiên không vướng chân,
Anh đi lững đững chẳng theo gần
Vô tâm – nhưng giữa bài thơ dịu
Anh với em như một cặp vần.”
“Em” điềm nhiên, thản nhiên như không hề hay biết đến sự hiện diện của “anh”. “Anh” lững đững, thong thả bước theo sau, giữ một khoảng cách nhất định. Bề ngoài có vẻ xa cách, nhưng thực chất, giữa họ lại có một sự kết nối vô hình. “Anh với em như một cặp vần” – một hình ảnh so sánh độc đáo, thể hiện sự hòa hợp, đồng điệu trong tâm hồn.
Nhưng tình yêu không chỉ là cảm xúc của riêng con người, nó còn hòa quyện với thiên nhiên, tạo nên một bức tranh đầy màu sắc:
“Mây biếc về đâu bay gấp gấp
Con cò trên ruộng cánh phân vân
Chim nghe trời rộng giang thêm cánh
Hoa lạnh chiều thưa sương xuống dần.”
Mây biếc “bay gấp gấp” như hối hả tìm về chốn cũ. Cánh cò “phân vân” như đang suy tư, trăn trở. Chim “giang thêm cánh” để bay lượn giữa không gian bao la. Hoa “lạnh” như cảm nhận được sự se lạnh của mùa thu. Tất cả đều mang trong mình những cảm xúc riêng, nhưng đều hòa quyện vào nhau, tạo nên một bức tranh thiên nhiên sống động, đầy cảm xúc.
Và cuối cùng, tình yêu ấy đã đến đích:
“Ai hay tuy lặng bước thu êm
Tuy chẳng băng nhân gạ tỏ niềm
Trông thấy chiều hôm ngơ ngẩn vậy,
Lòng anh thôi đã cưới lòng em.”
Trong không gian tĩnh lặng của buổi chiều thu, tình yêu đã nảy nở một cách tự nhiên, không cần bất kỳ lời tỏ tình hay sự mai mối nào. “Lòng anh thôi đã cưới lòng em” – một sự khẳng định chắc chắn về tình yêu đã đến. Đó không chỉ là tình yêu của đôi lứa, mà còn là sự hòa hợp, đồng điệu giữa hai tâm hồn.
“Thơ duyên” không chỉ là một bài thơ tình, mà còn là một bài thơ về sự giao cảm, hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, giữa những tâm hồn đồng điệu. Bằng ngôn ngữ thơ tinh tế, giàu hình ảnh, Xuân Diệu đã vẽ nên một bức tranh tuyệt đẹp về tình yêu và cuộc sống.
