Thơ ca, một hình thức nghệ thuật đặc biệt, luôn là đề tài hấp dẫn để các nhà lý luận và những người yêu thơ khám phá. Bản chất của thơ nằm ở đâu? Điều gì làm nên một bài thơ hay, có sức lay động lòng người? Chế Lan Viên đã từng nhận định: “Thơ đòi cô đúc để rồi trong một phút nổ ra như tiếng sét. Thơ không có trí tưởng tượng như bể cạn hết nước”. Câu nói này đã khái quát một cách sâu sắc và gợi mở về đặc trưng, vai trò của thơ ca.
Trước hết, cần hiểu rằng, thơ là sự cô đúc đến tận cùng của ngôn ngữ. Mỗi từ, mỗi câu thơ đều phải được lựa chọn, gọt giũa một cách tỉ mỉ để đạt đến độ tinh tế, hàm súc nhất. Sự cô đúc này không chỉ thể hiện ở hình thức ngôn từ mà còn ở cả nội dung, ý nghĩa. Bài thơ là nơi hội tụ những cảm xúc, suy tư sâu sắc nhất của nhà thơ về cuộc đời, con người. Chính vì vậy, thơ đòi hỏi sự tập trung cao độ, khả năng chắt lọc và biểu đạt những điều tinh túy nhất.
Sự cô đúc của ngôn ngữ thơ tạo ra một sức nén lớn, dồn nén những cảm xúc, ý tưởng vào một không gian hẹp. Và rồi, trong một khoảnh khắc, sức nén ấy bùng nổ, lan tỏa mạnh mẽ, tác động sâu sắc đến tâm hồn người đọc. “Nổ ra như tiếng sét” là một hình ảnh ẩn dụ đầy ấn tượng, gợi tả sức mạnh phi thường của thơ ca. Tiếng sét đánh thức, lay chuyển, thậm chí làm thay đổi nhận thức của con người. Thơ cũng vậy, một bài thơ hay có thể làm thay đổi cách nhìn, cách nghĩ, cách cảm của người đọc về cuộc sống.
Để đạt được sự cô đúc và sức mạnh bùng nổ ấy, thơ ca không thể thiếu trí tưởng tượng. Trí tưởng tượng là đôi cánh giúp nhà thơ bay bổng, khám phá những thế giới mới, những góc khuất của tâm hồn. Nó cũng là nguồn cảm hứng vô tận để nhà thơ sáng tạo ra những hình ảnh, biểu tượng độc đáo, giàu sức gợi. “Thơ không có trí tưởng tượng như bể cạn hết nước”. So sánh này khẳng định vai trò sống còn của trí tưởng tượng đối với thơ ca. Nếu không có trí tưởng tượng, thơ sẽ trở nên khô khan, nghèo nàn, thiếu sức sống.
Trong bài thơ “Tỏ lòng” của Phạm Ngũ Lão, ta thấy rõ sự cô đúc và sức mạnh bùng nổ của ngôn ngữ thơ. Chỉ với bốn câu thơ ngắn gọn, tác giả đã khắc họa một bức tượng đài về người anh hùng thời Trần, với chí khí hào hùng, tinh thần xả thân vì nước. Ngôn ngữ thơ cô đọng, súc tích nhưng lại gợi ra một không gian rộng lớn, một thời đại lịch sử oai hùng.
Sự cô đúc thể hiện qua những hình ảnh chọn lọc, mang tính biểu tượng cao: “Hoành sóc giang sơn kháp kỉ thu / Tam quân tì hổ khí thôn ngưu”. Cây giáo vung ngang, trấn giữ giang sơn đã mấy thu, khí thế ba quân mạnh mẽ như hổ báo, nuốt trôi cả trâu. Mỗi chi tiết đều được chọn lọc, gọt giũa để làm nổi bật khí phách anh hùng, sức mạnh vô địch của quân đội nhà Trần. Và rồi, những cảm xúc, ý tưởng ấy bùng nổ, lan tỏa, khơi gợi lòng tự hào dân tộc, ý chí quật cường trong mỗi người đọc.
Như vậy, ý kiến của Chế Lan Viên đã giúp ta hiểu sâu sắc hơn về bản chất của thơ ca. Thơ không chỉ là sự biểu đạt cảm xúc một cách đơn thuần mà còn là sự cô đúc, chắt lọc, dồn nén những gì tinh túy nhất. Và để đạt được điều đó, trí tưởng tượng là yếu tố không thể thiếu. Một bài thơ hay là bài thơ có khả năng “nổ ra như tiếng sét”, tác động mạnh mẽ đến tâm hồn người đọc, khơi gợi những cảm xúc, suy tư sâu sắc về cuộc đời, con người.