Thiên nhiên Việt Nam mang đặc trưng nhiệt đới ẩm gió mùa và sự phân hóa đa dạng, chịu ảnh hưởng sâu sắc từ sự kết hợp của nhiều yếu tố then chốt: vị trí địa lý, hình thể lãnh thổ, chế độ gió và đặc điểm địa hình.
Tính chất nhiệt đới ẩm gió mùa được hình thành bởi:
-
Vị trí địa lý: Nằm hoàn toàn trong vùng nội chí tuyến Bắc bán cầu, Việt Nam quanh năm nhận được lượng nhiệt mặt trời dồi dào, tạo nên nền nhiệt cao đặc trưng của khí hậu nhiệt đới.
-
Tiếp giáp biển Đông: Đường bờ biển dài và tiếp giáp với biển Đông rộng lớn mang lại nguồn hơi ẩm vô tận. Điều này góp phần làm tăng lượng mưa và độ ẩm không khí trên khắp cả nước, hình thành nên tính ẩm của khí hậu.
-
Chế độ gió mùa: Việt Nam nằm trọn trong khu vực gió mùa điển hình của châu Á, với hai mùa gió chính trong năm. Gió mùa mùa hạ mang hơi ẩm từ biển vào, gây mưa lớn; gió mùa mùa đông từ phương Bắc thổi xuống, mang theo không khí lạnh khô, tạo nên sự phân mùa rõ rệt về nhiệt độ và lượng mưa.
Sự phân hóa đa dạng của thiên nhiên Việt Nam theo chiều Bắc – Nam, Đông – Tây và theo độ cao, cũng là kết quả của sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố:
-
Địa hình: Sự khác biệt về địa hình giữa các vùng miền (đồng bằng, đồi núi, cao nguyên) tạo ra sự khác biệt về khí hậu, đất đai, sinh vật.
-
Hoàn lưu gió mùa: Sự tác động của gió mùa Đông Bắc và Tây Nam, kết hợp với các dãy núi như Bạch Mã, Hoàng Liên Sơn, Trường Sơn, tạo nên sự phân hóa khí hậu và sinh thái giữa các vùng.
-
Vị trí địa lý kéo dài: Lãnh thổ trải dài theo chiều Bắc – Nam, kết hợp với ảnh hưởng của gió mùa Đông Bắc và bức chắn địa hình của dãy Bạch Mã, dẫn đến sự khác biệt rõ rệt về khí hậu và cảnh quan giữa miền Bắc và miền Nam.
Ở các vùng núi cao, đặc biệt là khu vực dãy Hoàng Liên Sơn, thiên nhiên còn phân hóa theo độ cao, tạo thành các đai thực vật và khí hậu khác nhau, từ đó hình thành nên sự đa dạng sinh học độc đáo.