Nguyễn Du, một con người hội tụ tinh hoa văn hóa kinh thành và Kinh Bắc, dù chỉ đỗ tú tài nhưng sở hữu kiến thức uyên bác, để lại cho hậu thế những tác phẩm đi sâu vào lòng người. Cuộc đời ông trải qua nhiều giai đoạn, từ nhung lụa đến lưu lạc và làm quan dưới triều Nguyễn.
Trong thời gian làm quan, dù được thăng tiến và hai lần làm Chánh sứ sang Trung Quốc, Nguyễn Du vẫn giữ thái độ “thức giả như ngu”, không hào hứng với công việc triều chính. Ông mang trong mình nỗi buồn sâu sắc trước sự phù vân của thế sự và tiếng kêu than của người dân.
Nỗi buồn cá nhân của Nguyễn Du dần chuyển thành nỗi buồn cho cả kiếp người, nỗi buồn vũ trụ. Ông viết:
Du du vân ảnh biến thần tịch,
Cổ cổ lãng hoa phù cổ câm,
Trần thế bách niên khai nhãn mộng,
Hồng sơn thiên lý ỷ lan tâm.
(Bóng sớm mây chiều thay đổi chóng,
Lớp sóng cổ kim chìm nổi mau,
Mở mắt trăm năm trong giấc mộng,
Quê nhà một nhớ, một lòng đau).
Khi ốm nặng, Nguyễn Du chỉ kịp nói “Được” rồi qua đời, không để lại lời trăn trối. Sự ra đi của ông khép lại một cuộc đời đầy biến động, nhưng mở ra một thế giới vô tận cho những người yêu mến và nghiên cứu tác phẩm của ông. Câu thơ nổi tiếng “Bất tri tam bách dư niên hậu, Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như” (Chẳng biết ba trăm năm lẻ nữa, Người đời ai khóc Tố Như chăng?) trong bài Độc Tiểu Thanh ký luôn gợi lên nhiều suy ngẫm.
Bài thơ Độc Tiểu Thanh ký với bản dịch của Vũ Tam Tập:
Tây Hồ cảnh đẹp hóa gò hoang
Thổn thức bên song mảnh giấy tàn
Son phấn có thần chôn vẫn hận
Văn chương không mệnh đốt còn vương
Nỗi hờn kim cổ trời khôn hỏi
Cái án phong lưu khách tự mang
Chẳng biết ba trăm năm lẻ nữa
Người đời ai khóc Tố Như chăng?
Tiểu Thanh là một người con gái tài sắc nhưng bạc mệnh, bị vợ cả ghen ghét và qua đời khi còn trẻ. Nguyễn Du cảm thương cho số phận của nàng và viết bài thơ này để bày tỏ sự đồng cảm.
Câu hỏi “Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?” thường được hiểu là Nguyễn Du tự hỏi liệu ba trăm năm sau có ai thương xót mình hay không. Tuy nhiên, cách hiểu này có vẻ quá đơn giản và không phù hợp với con người Nguyễn Du, người đã coi cái chết nhẹ nhàng.
Có lẽ, Nguyễn Du không mong chờ ai khóc thương cho mình. Ông viết về Tiểu Thanh: “Son phấn có thần, sau khi chết còn để lại xót thương, Văn chương không có mệnh, thế mà khi đốt rồi vẫn còn để lụy về sau”. Điều này cho thấy ông quan tâm đến những giá trị còn lại sau khi một người qua đời.
Hai câu thơ tiếp theo mang tính khái quát hơn: “Những nỗi hận của nàng Tiểu Thanh (và của nhiều người khác) cũng khó mà hỏi trời, Ta (Nguyễn Du) tự đặt mình ở vào chỗ của những người oan khuất ấy”. Những người oan khuất ấy không chỉ là những người tài sắc như Đạm Tiên, Tiểu Thanh, Vương Thúy Kiều, mà còn là những người dân nghèo khổ, những tráng sĩ không thành công, những người phải chịu đựng sự bất công của xã hội.
Nguyễn Du đã tự đặt mình vào những nỗi buồn nhân thế ấy. Con số “ba trăm năm” có lẽ chỉ là một con số ước lệ, tượng trưng cho một vòng triều đại, một biến thiên lịch sử. Sau những biến thiên ấy, liệu có còn nhiều người tự đặt mình vào chỗ biết xót thương con người và những giá trị vĩnh hằng? Và có đáng khóc chăng, sau một “ba trăm năm lẻ nữa” vẫn còn những “phong vận kỳ oan”?
Phải chăng tiếng khóc của Tố Như còn vọng cho mai hậu nữa chăng, chứ không phải ông mong người khác khóc mình? Câu hỏi “Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?” không phải là một lời thỉnh cầu được thương xót, mà là một lời cảnh tỉnh về những nỗi đau của con người, những bất công của xã hội và những giá trị cần được bảo tồn. Nó là lời nhắc nhở về trách nhiệm của mỗi người đối với quá khứ, hiện tại và tương lai.
“Trăm năm vui khổ bao giờ hết” – Nguyễn Du từng khẳng định như thế. Nỗi khổ, nỗi oan, đã không nhờ người, không hỏi trời thì làm sao? Phải quay lại với mình. Chữ Tâm có phải là một con đường?
Tư tưởng của Nguyễn Du phức tạp nhưng không mâu thuẫn. Tư tưởng của ông là minh triết Việt Nam, nhân bản Việt Nam. Chúng ta cần đi cùng ông, đến với ông trên con đường ấy.
