Thơ ca, từ xa xưa, đã là một hình thức nghệ thuật độc đáo, chuyên chở những cảm xúc sâu kín, những suy ngẫm triết học và cả những ước mơ cao đẹp của nhân loại. Trong văn hóa phương Đông, đặc biệt là trong thơ ca cổ điển Việt Nam và Trung Hoa, ta thường nghe đến câu: “Thi trung hữu họa, Thi Trung Hữu Nhạc” – trong thơ có họa, trong thơ có nhạc. Đây không đơn thuần là một quan điểm về thơ, mà còn là một triết lý sâu sắc về sự hòa quyện giữa các loại hình nghệ thuật. Thơ không chỉ là ngôn từ, mà còn là tranh vẽ, là âm thanh, là nhịp điệu, tất cả cùng nhau tạo nên một tác phẩm hoàn chỉnh, chạm đến những rung động sâu thẳm nhất trong lòng người đọc.
Alt: Câu trích dẫn “Thi trung hữu họa, thi trung hữu nhạc” trên nền hình ảnh tối giản, thể hiện triết lý thơ ca hòa quyện các yếu tố nghệ thuật.
Câu nói “Thi trung hữu họa, thi trung hữu nhạc” từ lâu đã trở thành một chuẩn mực, một tiêu chí để đánh giá một bài thơ cổ điển trong văn hóa Á Đông. Người xưa tin rằng, một bài thơ hay không chỉ là sự phối hợp khéo léo giữa ngôn ngữ, hình ảnh và âm thanh, mà còn phải đáp ứng được một yếu tố thẩm mỹ toàn diện, một sự kết hợp hoàn hảo giữa nghệ thuật tạo hình và âm nhạc. Trong đó, “họa” là khả năng gợi lên hình ảnh, khung cảnh sống động, còn “nhạc” là sự kết hợp nhịp điệu, âm hưởng trong từng câu chữ, khiến người đọc cảm nhận được giai điệu của tâm hồn.
“Thi trung hữu họa”, tức là thơ không chỉ là những con chữ vô tri, mà phải khơi gợi trong tâm trí người đọc những hình ảnh sống động, những bức tranh về thiên nhiên, cuộc sống, hoặc những hình ảnh về con người và xã hội. Thơ chính là phương tiện để người nghệ sĩ dùng ngôn từ vẽ nên những bức tranh, từ đó gợi lên cảm xúc mạnh mẽ trong lòng người thưởng thức. Thơ không chỉ kể, mà còn “vẽ” bằng lời, biến không gian trừu tượng thành những hình ảnh cụ thể và đầy ý nghĩa.
Một trong những nhà thơ tiêu biểu cho quan niệm này là Vương Duy, nhà thơ thời Đường, người đã mang đến cho thơ ca những bức tranh sơn thủy tuyệt đẹp qua từng con chữ. Thơ của ông như những tác phẩm hội họa thực thụ. Điển hình như câu thơ:
“Nhân nhàn, quế hoa lạc Dạ tĩnh, xuân sơn không.”
Những từ ngữ như “quế hoa lạc” hay “xuân sơn không” không chỉ tạo ra hình ảnh một khung cảnh thiên nhiên mà còn gợi lên sự tĩnh lặng, vắng vẻ trong không gian. Hình ảnh “quế hoa rơi” và “núi xuân không một bóng người” không chỉ giúp người đọc cảm nhận được không gian mà còn thấm đẫm sự cô tịch, yên bình. Vương Duy đã biến thơ thành một nghệ thuật tạo hình hoàn hảo, một bức tranh sơn thủy lay động lòng người, nơi ngôn từ trở thành cây cọ vẽ nên vẻ đẹp thanh cao của tự nhiên.
“Thi trung hữu nhạc”, lại chỉ ra rằng trong thơ ca không thể thiếu yếu tố âm nhạc. Thơ không chỉ là ngôn từ khô khan mà còn là âm nhạc, là những giai điệu, là nhịp điệu trôi chảy như một bản hòa tấu. Mỗi câu thơ, mỗi vần điệu đều có thể tạo ra một âm hưởng riêng, mang đến cho người đọc không chỉ sự hài hòa về hình thức mà còn sự rung động sâu sắc về mặt cảm xúc. Thi ca, vì thế, không chỉ là những câu chữ, mà là một loại âm nhạc tiềm ẩn, tấu lên trong tâm hồn người thưởng thức.
Nguyễn Du, với “Truyện Kiều”, là một ví dụ điển hình về việc sử dụng nhạc tính trong thơ. Mỗi câu thơ của ông đều như một nốt nhạc, ngân vang trong không gian và thời gian, tạo nên một giai điệu xao xuyến, da diết. Khi đọc những câu thơ:
“Cỏ non xanh tận chân trời Cành lê trắng điểm một vài bông hoa.”
Người đọc không chỉ thấy được bức tranh mùa xuân tươi đẹp mà còn cảm nhận được sự nhịp nhàng, du dương của câu chữ. Chỉ bằng một vài hình ảnh giản dị, Nguyễn Du đã khiến cho mỗi âm thanh, mỗi nhịp điệu như khắc sâu vào tâm hồn người thưởng thức. Câu thơ này như một điệu nhạc nhẹ nhàng, uyển chuyển, phản ánh vẻ đẹp của thiên nhiên và tình cảm con người trong sự hòa hợp.
Bản thân “thi trung hữu nhạc” là sự kết hợp tuyệt vời giữa nhịp điệu và cảm xúc. Trong mỗi bài thơ, nhịp điệu không chỉ thể hiện trong việc tuân thủ quy tắc vần điệu mà còn trong cách mà lời thơ tuôn chảy, như dòng suối, như một giai điệu liền mạch. Âm thanh trong thơ có thể đến từ những vần điệu, có thể từ sự lựa chọn từ ngữ tinh tế để mang lại một âm hưởng độc đáo. Thơ của Nguyễn Trãi, đặc biệt trong tác phẩm “Côn Sơn ca”, là một minh chứng tuyệt vời cho sự kết hợp này. Câu thơ:
“Côn Sơn suối chảy rì rầm Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai.”
Không chỉ miêu tả thiên nhiên, Nguyễn Trãi đã khéo léo dùng âm thanh của dòng suối để so sánh với tiếng đàn, tạo nên một sự hòa hợp tuyệt vời giữa hình ảnh và âm thanh. Đó không phải chỉ là một sự miêu tả đơn thuần, mà là sự giao hòa giữa cảnh vật và cảm xúc, giữa thiên nhiên và tâm hồn con người, như thể dòng suối và tiếng đàn đồng vọng trong một bản nhạc hùng tráng.
“Thi trung hữu họa, thi trung hữu nhạc” là sự thăng hoa tuyệt vời của thơ ca, nơi những con chữ không chỉ là phương tiện để truyền tải ý nghĩa, mà còn là công cụ để vẽ nên những bức tranh sống động, đồng thời là những bản nhạc ngân vang, mang lại những rung động sâu sắc. Thơ không chỉ là nghệ thuật của ngôn từ, mà là sự kết hợp toàn diện giữa hội họa và âm nhạc, tạo nên một tổng thể hoàn mỹ của cái đẹp. Trong dòng chảy của thời gian, những bài thơ ấy vẫn tồn tại, như những bản nhạc du dương và những bức tranh tuyệt đẹp, lay động tâm hồn con người qua từng thời kỳ.
