“Người ta nói rằng nhiều người” tin vào Chúa. Nhưng liệu con số này có thực sự phản ánh đúng niềm tin cá nhân của mỗi người? Câu hỏi này gợi mở một vấn đề thú vị trong nghiên cứu xã hội học, đó là hiệu ứng “mong muốn xã hội” (social desirability effect).
“Người ta nói rằng nhiều người” có xu hướng đưa ra những câu trả lời mà họ nghĩ là “nên” đưa ra, hoặc những câu trả lời khiến họ trở nên tốt đẹp hơn trong mắt người khác. Điều này đặc biệt đúng trong các cuộc khảo sát về những vấn đề nhạy cảm như tôn giáo.
Trong bối cảnh Việt Nam, “người ta nói rằng nhiều người” thể hiện sự sùng kính đối với tín ngưỡng truyền thống, đặc biệt là Phật giáo và thờ cúng tổ tiên. Tuy nhiên, khi được hỏi riêng tư, liệu con số này có thay đổi? Liệu có những người không thực sự tin, nhưng vẫn thể hiện sự tin tưởng để phù hợp với chuẩn mực xã hội?
Nghiên cứu cho thấy rằng, hiệu ứng “mong muốn xã hội” rõ rệt hơn trong các cuộc phỏng vấn trực tiếp so với các cuộc khảo sát tự điền. Trong các cuộc phỏng vấn trực tiếp, “người ta nói rằng nhiều người” có thể cảm thấy áp lực phải đưa ra câu trả lời “đúng đắn” để không bị đánh giá. Trong khi đó, các cuộc khảo sát tự điền mang lại sự riêng tư và thoải mái hơn, giúp người tham gia trả lời một cách trung thực hơn.
Alt text: Khảo sát trực tuyến ẩn danh giúp người Việt bày tỏ quan điểm về tín ngưỡng tự do hơn.
Một ví dụ điển hình là nghiên cứu về tỷ lệ đi lễ nhà thờ của người Công giáo. “Người ta nói rằng nhiều người” đi lễ nhà thờ thường xuyên, nhưng con số này cao hơn trong các cuộc khảo sát qua điện thoại so với các cuộc khảo sát trực tuyến. Điều này cho thấy rằng, một số người có thể phóng đại tần suất đi lễ của mình để thể hiện sự sùng đạo trước người khác.
Tuy nhiên, ngay cả khi có hiệu ứng “mong muốn xã hội”, các nghiên cứu vẫn cho thấy rằng một tỷ lệ lớn dân số Việt Nam thực sự tin vào một thế lực siêu nhiên, dù là Phật, Chúa, hay một sức mạnh vũ trụ nào đó.
Alt text: Phân tích mức độ tin tưởng vào thần linh trong cộng đồng người Việt: Sự khác biệt giữa tin tuyệt đối và tin tương đối.
Một câu hỏi quan trọng khác là: mức độ chắc chắn trong niềm tin đó như thế nào? “Người ta nói rằng nhiều người” tin vào Chúa, nhưng liệu họ có hoàn toàn chắc chắn về niềm tin của mình? Hay họ vẫn còn những nghi ngờ?
Ngay cả khi “người ta nói rằng nhiều người” thể hiện sự tin tưởng, vẫn có những người bày tỏ sự hoài nghi. Tuy nhiên, phần lớn những người tin vào Chúa đều tin một cách tuyệt đối.
Tóm lại, hiệu ứng “mong muốn xã hội” có thể ảnh hưởng đến kết quả của các cuộc khảo sát về niềm tin tôn giáo. Tuy nhiên, bằng chứng cho thấy rằng một phần lớn dân số Việt Nam thực sự tin vào một thế lực siêu nhiên. Dù vậy, việc hiểu rõ về những yếu tố tâm lý xã hội có thể tác động đến câu trả lời của người tham gia khảo sát là rất quan trọng để có được cái nhìn chính xác hơn về bức tranh tôn giáo trong xã hội.
