“Cho tôi xem qua bài lục bát nào của anh/chị, tôi sẽ nói được ít nhiều về anh/chị.” Câu nói này thể hiện sự gắn bó sâu sắc giữa thơ lục bát và tâm hồn người viết. Lục bát “dễ làm, khó hay” là một thử thách, qua đó bản lĩnh của người làm thơ thể hiện rõ nét.
- Từ Ca Dao Đến Hồn Nhiên Lục Bát
Thơ lục bát dễ làm, khó hay, nhưng thế nào là “hay”? Khen một bài thơ cũng giống như khen một bức tranh, dễ rơi vào chủ quan. Cái hay của thơ chạm đến trái tim người đọc tùy thuộc vào cảm xúc của mỗi người. Có lục bát sến, lục bát sang, lục bát truyền thống, hiện đại, cổ điển… Mỗi người tự chọn những bông hoa mình yêu thích trên cánh đồng thơ lục bát. Điều quan trọng là câu thơ có chạm được vào trái tim người yêu thơ hay không, tùy thuộc vào cung bậc cảm xúc của từng người.
Nhiều bài lục bát được ca tụng, nhưng có thể không phải ai cũng thấy hay. Ngược lại, có những bài lục bát ta yêu thích nhưng người khác có thể không chia sẻ. Cái hay trong thơ là một điều gì đó rất riêng, rất cá nhân.
Hỡi cô tát nước bên đàng,
sao cô lại múc trăng vàng đổ đi?
(Trích “Trăng quê”, Bàng Bá Lân)
- Lục Bát Dân Gian
Nhiều câu lục bát về tình tự dân tộc rất gần với ca dao, thấm đẫm trong tâm hồn người Việt từ thuở ấu thơ, qua lời ru của mẹ.
Không trầu mà cũng chẳng cau, làm sao cho thắm môi nhau thì làm (Nguyễn Duy)
Lòng anh quanh quẩn bờ rào,
như con bươm bướm bay vào bay ra (Viên Linh)
Thôi thì em chẳng yêu tôi,
leo lên cành bưởi nhớ người rưng rưng (Phạm Thiên Thư)
Cái đẹp của thơ lục bát là vẻ đẹp tự nhiên, đơn sơ, bình dị, như tâm hồn chân chất của người dân Việt.
- Lục Bát Qua Cầu Gió Bay
“Mỗi người Việt là một thi sĩ” có lẽ đúng với thơ lục bát, với những lời thơ tự nhiên mà ngọt ngào.
Anh đã có vợ hay chưa
mà anh ăn nói gió đưa ngọt ngào? (Ca dao)
Câu thơ lục bát hay là câu thơ đọc “vèo” một cái thấy hay hay, đến chừng ngoái lại mới hay là mình vừa bước “qua cầu gió bay”.
Còn điếu thuốc này nữa thôi,
đốt lên anh chúng ta ngồi hút chung (Thái Phương Thư)
Tôi về đây nhớ chiều xanh,
con chim nào hót trên cành khô kia (Hoài Khanh)
- Ngôn Ngữ Thơ Lục Bát
Ngôn ngữ thơ là chữ nghĩa, hình ảnh, ý tưởng chỉ có ở trong thơ. Bất kỳ cách diễn đạt nào làm cho người ta đọc ra, nghe ra, hiểu ra thơ đều là ngôn ngữ thơ.
a. Chữ và Nghĩa:
Chữ nghĩa trong thơ lắm khi không giống như ở đời thường. Câu thơ hay thường có ý tứ mới, lạ, diễn đạt bằng chữ nghĩa mới, lạ, và nghe rất “thơ”.
Tôi vịn câu thơ mà đứng dậy (Phùng Quán)
Chữ nghĩa cần có sự phát minh, sáng tạo hơn là lặp lại rập khuôn. Thơ hay, “thì”, “mà”, “là”… cũng hay, nhất là với thể thơ lục bát thuần Việt.
b. Ý Tưởng:
Câu thơ đẹp thường có ý thơ đẹp. Ý tưởng cần sáng tạo hơn là vay mượn.
Một ngày nắng đẹp bình yên
Sớm mai thấy mặt trời lên hiền lành (Tế Hanh)
c. Hình Ảnh:
Hình ảnh tô đậm thêm những tình ý trong thơ. Ý tưởng đẹp, minh họa bằng hình ảnh đẹp, thường đọng lại trong tâm trí người yêu thơ.
Người lên ngựa, kẻ chia bào
Rừng phong thu đã nhuốm màu quan san (Nguyễn Du)
Ví dù gối đã lìa chăn
thì chăn gối cũng bao lần với nhau (Nguyễn Tất Nhiên)
d. Âm Điệu:
Âm điệu trong thơ có thể là vần điệu, nhịp điệu hay nhạc điệu.
**(i) Vần Điệu:**Vần điệu là yếu tố hàng đầu để nhận diện thơ lục bát. Thủ pháp gieo vần lưng (yêu vận) là nét đặc sắc trong thơ lục bát, làm biến đổi tiết tấu, nhịp điệu câu thơ.
Sao em không chọn mùa đông
mà đi lấy chồng lại đúng mùa thu? (Đynh Trầm Ca)
**(ii) Nhịp Điệu:**Nhịp điệu là tiết tấu của câu thơ. Câu, chữ trong thơ lục bát thường được ngắt theo nhịp chẵn.
Đò qua sông / chuyến đầu ngày,
người qua sông / mặc áo dài buông eo (Nguyễn Tất Nhiên).
**(iii) Nhạc Điệu:**“Thi trung hữu nhạc”, các nhạc sĩ chuộng phổ thơ vẫn nói rằng phổ nhạc một bài lục bát không phải dụng công nhiều vì trong thơ đã sẵn có nhạc.
Nhẹ bàn tay, nhẹ bàn tay Mùi hương hàng xóm bay đầy mái đông Nghiêng nghiêng mái tóc hương nồng Thời gian lặng rót một dòng buồn tênh (Lưu Trọng Lư)
Thơ là sự bay bổng của ngôn ngữ, bay ra ngoài thế giới ngôn ngữ đời thường, làm con người cũng muốn bay bổng theo.
* * *
Bài viết này không đề cập đến những biến thể về cấu trúc của thể thơ lục bát. Người yêu thơ vẫn trông đợi nơi thơ cái “tân nội dung” hơn là tân hình thức. Một bài thơ, câu thơ hay không bao giờ cũ.
Thơ lục bát không bao giờ cũ, không bao giờ cạn nguồn, là kho tàng thi phú của riêng người Việt, là niềm tự hào về bản sắc và tính độc lập trong ngôn ngữ và thi ca của dân tộc. “Thơ lục bát còn, tiếng Việt còn”, chúng ta có lý do để tin như vậy.
