Văn học Đông Nam Á, đặc biệt là trong thời kỳ cổ trung đại, gắn liền với sức mạnh của yếu tố dân gian. Nền tảng cho sự phát triển này chính là văn hóa dân gian, yếu tố chi phối mạnh mẽ đời sống tinh thần của cộng đồng. Văn học dân gian, vì vậy, trở thành một trong những cội nguồn quan trọng của văn học dân tộc trong khu vực.
Trước khi tiếp xúc với các nền văn hóa lớn như Ấn Độ và Trung Quốc, văn học Đông Nam Á đã hình thành trên cơ tầng văn hóa chung của khu vực thời tiền sử, dựa trên nền văn minh nông nghiệp lúa nước.
Nền văn minh này quy định sự phát triển văn hóa, cơ cấu xã hội, đời sống tâm linh và tư duy triết lý của con người Đông Nam Á. Văn học dân gian nảy nở và phát triển mạnh mẽ trên cơ tầng văn hóa này, được xem là ngọn nguồn của văn học dân tộc khu vực.
Văn học dân gian chiếm vị trí nổi bật và bao trùm trong toàn bộ quá trình văn học Đông Nam Á. Điều này xuất phát từ nền văn hóa nông nghiệp với cơ cấu tổ chức làng xã đặc trưng. Ngay cả khi văn học viết xuất hiện, văn học dân gian vẫn tiếp tục phát triển mạnh mẽ, đóng vai trò chủ đạo. Để nghiên cứu văn học Đông Nam Á, đặc biệt là văn học dân gian, cần tiếp cận nó trong mối quan hệ liên ngành và đa ngành, kết hợp với tôn giáo, tín ngưỡng và nghệ thuật.
Trước khi tiếp nhận ảnh hưởng văn hóa từ bên ngoài, các cộng đồng dân tộc ở Đông Nam Á đều có tín ngưỡng bản địa, tín ngưỡng đa thần giáo, vạn vật hữu linh và tục thờ cúng tổ tiên. Những tín ngưỡng này gắn bó chặt chẽ với sự phát sinh và phát triển của văn học dân gian trên cơ sở nền văn minh nông nghiệp lúa nước.
Sự ra đời của các nghi lễ nông nghiệp ban đầu gắn liền với tôn giáo, mang ý nghĩa tôn giáo và dần dần trở thành các sinh hoạt văn nghệ, văn học dân gian. Các hình thức diễn xướng đám rước, múa thiêng, lễ ca, lễ nhạc đan xen với các hình thức hát giao duyên, múa vui, diễn trò, tạo nên sự đồng nhất giữa đạo và đời, giữa cái thánh thiện và cái trần tục. Nghệ thuật diễn xướng luôn gắn liền với tôn giáo và giải trí.
Văn học dân gian thời kỳ này mang màu sắc nguyên sơ của các cộng đồng làm nông nghiệp, trồng trọt, săn bắn, đánh cá. Thần thoại và truyền thuyết phản ánh rõ nét các sinh hoạt nghi lễ tín ngưỡng của cư dân Đông Nam Á trước sức mạnh của thiên nhiên và những quan niệm cổ sơ của họ về vũ trụ và thế giới xung quanh. Các thần thoại về lụt, về nguồn gốc dân tộc, về các nhân vật văn hóa phổ biến ở các nước Đông Nam Á thường kể về những anh hùng của thị tộc, bộ lạc, những người có công lao, có tài năng hơn người. Những người anh hùng này được quần chúng tôn thờ, tô vẽ, phóng đại và thêu dệt thành những thần thoại vì họ là những ông tổ giúp loài người, dạy loài người làm ăn sinh sống.
Ví dụ, ở Đông Nam Á, ta bắt gặp nhân vật văn hóa lên trời lấy thóc giống đem về gieo trồng. Điều này phản ánh hiện thực về sự hình thành văn hóa nông nghiệp, khi con người biết lấy lúa về để canh tác. Những thần thoại còn lại đến ngày nay như Sự tích cây lúa, tục lệ thờ cúng cây lúa, các sản phẩm làm ra từ lúa (ví dụ như Sự tích Bánh chưng bánh dày của Việt Nam) là minh chứng rõ ràng.
Thần thoại về nhân vật văn hóa phản ánh bước chuyển mình của cư dân Đông Nam Á từ cuộc sống săn bắn, hái lượm tự nhiên sang trồng trọt, chế tác ra công cụ lao động. Trong kho tàng truyện cổ Đông Nam Á có các truyện về cách đan lưới bắt cá và cơ sở của một loạt truyện khác liên quan đến tục ăn trầu, sử dụng trầu, cau, rễ, vôi của cư dân Đông Nam Á. Gắn với tín ngưỡng vạn vật hữu linh, trong văn học dân gian Đông Nam Á có nhiều bài mo cầu nguyện thần linh mà đến nay vẫn còn lưu lại ít nhiều. Từ quan niệm tín ngưỡng này mới nảy sinh ra các tập quán như kiêng cữ, tránh né các thần, các hồn ở trong các sự vật để tránh gây hại đến cuộc sống của con người. Tất cả các hiện tượng này là nền tảng của một cơ tầng văn hóa Đông Nam Á, một thứ văn học nguyên bản hỗn hợp trước khi có tiếp xúc với văn hóa Ấn Độ và Trung Quốc.
Trước khi chuyển từ thời tiền sử sang thời kỳ lịch sử (với sự hình thành của các nhà nước cổ đại) vào khoảng thế kỷ VI, V, IV trước Công nguyên, cư dân ở Đông Nam Á đã đạt đến một trình độ phát triển tương đối cao. Những quan niệm về tính chất lưỡng phân – lưỡng hợp của thế giới như đối lập mặt trăng với mặt trời, trời với đất, núi với biển, loài có cánh với loài thủy tộc, cư dân miền thượng lưu và cư dân miền hạ lưu… được thể hiện dưới nhiều dạng khác nhau trong thần thoại và truyền thuyết của vùng Đông Nam Á tiền sử.
Như vậy, có thể thấy rằng thể loại văn học dân gian nổi bật ra đời ở Đông Nam Á thời cổ trung đại là sự kết hợp của các yếu tố thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích, ca dao, tục ngữ, và các hình thức diễn xướng dân gian, phản ánh đời sống vật chất, tinh thần và tín ngưỡng của cộng đồng cư dân nông nghiệp lúa nước.
