Tây Tiến của Quang Dũng không chỉ là một bài thơ, mà còn là một tượng đài về một thời kỳ lịch sử hào hùng, một khúc ca về những người lính dũng cảm và đầy chất lãng mạn. Bài thơ khắc họa chân thực cuộc sống chiến đấu gian khổ, tinh thần lạc quan và vẻ đẹp tâm hồn của đoàn quân Tây Tiến.
Đoàn quân Tây Tiến được thành lập năm 1947, với nhiệm vụ bảo vệ biên giới Việt – Lào và tiêu hao sinh lực địch ở Thượng Lào cũng như miền Tây Bắc Việt Nam. Địa bàn hoạt động của đoàn quân này vô cùng hiểm trở, từ Sơn La, Lai Châu, Hòa Bình đến miền tây Thanh Hóa và Sầm Nưa (Lào). Nơi đây núi cao, sông sâu, rừng rậm, đầy rẫy thú dữ, là thử thách khắc nghiệt đối với những người lính.
Đoàn quân Tây Tiến phần lớn là thanh niên Hà Nội, bao gồm cả học sinh, sinh viên. Họ sống trong điều kiện vô cùng gian khổ, thiếu thốn thuốc men, và nhiều người đã hy sinh vì sốt rét hơn là vì chiến trận. Tuy vậy, những người lính Tây Tiến vẫn giữ vững tinh thần lạc quan, chiến đấu dũng cảm, và giữ được cốt cách hào hoa, yêu đời, lãng mạn.
Bài thơ Tây Tiến nổi bật với hai đặc điểm: cảm hứng lãng mạn và tính chất bi tráng. Cảm hứng lãng mạn thể hiện qua cái tôi đầy cảm xúc của nhà thơ, trí tưởng tượng phong phú, và việc sử dụng các yếu tố cường điệu, phóng đại để tạo ấn tượng mạnh mẽ về sự hùng vĩ và tuyệt mỹ của thiên nhiên và con người miền Tây.
Thiên nhiên miền Tây hiện lên qua ngòi bút của Quang Dũng với vẻ đẹp đa dạng, độc đáo, hùng vĩ, thơ mộng, hoang sơ mà ấm áp. Hình ảnh những cô gái, những con người miền Tây càng tô đậm thêm chất huyền bí, thơ mộng của núi rừng. Chất lãng mạn còn được thể hiện qua cảm hứng hướng tới cái cao cả, sẵn sàng hy sinh vì lý tưởng chung của dân tộc.
Tây Tiến không hề che giấu cái bi, nhưng bi mà không bi lụy. Cái bi được thể hiện bằng giọng điệu, âm hưởng, màu sắc tráng lệ, hào hùng. Chất lãng mạn hòa quyện với chất bi tráng, tạo nên vẻ đẹp độc đáo của bài thơ.
Đoạn thơ đầu tiên khắc họa những cuộc hành quân gian khổ của đoàn quân Tây Tiến và khung cảnh thiên nhiên miền Tây hùng vĩ, hoang sơ và dữ dội. Nỗi nhớ đơn vị cũ trào dâng trong lòng nhà thơ:
Sông Mã xa rồi Tây Tiến ơi!
Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi
Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi
Mường Lát hoa về trong đêm hơi
Nỗi nhớ da diết được thể hiện qua tiếng gọi và trạng thái “chơi vơi”, khơi nguồn cho những hình ảnh núi cao, dốc sâu, vực thẳm, rừng dày:
Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm
Heo hút cồn mây, súng ngửi trời
Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống
Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi
Khổ thơ như một bức tranh hoành tráng diễn tả sự hiểm trở, dữ dội, hoang vu của núi rừng miền Tây.
Cái vẻ hoang dại, dữ dội của núi rừng miền Tây được nhà thơ tiếp tục khai thác, không chỉ theo chiều không gian mà còn theo chiều thời gian:
Chiều chiều oai linh thác gầm thét
Đêm đêm Mường Hịch cọp trêu người
Đoạn thơ kết thúc bằng hai câu thơ ấm áp, xua tan vẻ mệt mỏi:
Nhớ ôi Tây Tiến cơm lên khói
Mai Châu mùa em thơm nếp xôi
Đoạn thơ thứ hai mở ra một thế giới khác của miền Tây, với vẻ đẹp mĩ lệ, thơ mộng, duyên dáng. Cảnh một đêm liên hoan văn nghệ của những người lính Tây Tiến có đồng bào địa phương đến góp vui được miêu tả bằng những chi tiết rất thực mà cũng rất mộng, rất ảo:
Doanh trại bừng lên hội đuốc hoa
Kìa em xiêm áo tự bao giờ
Khèn lên man điệu nàng e ấp
Nhạc về Viên Chăn xây hồn thơ
Nếu cảnh một đêm liên hoan đem đến không khí say mê, ngây ngất, thì cảnh sông nước miền Tây lại gợi lên cảm giác mênh mang, mờ ảo:
Người đi Châu Mộc chiều sương ấy
Có thấy hồn lau nẻo bến bờ
Có nhớ dáng người trên độc mộc
Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa
Đến đoạn thơ thứ ba, hình tượng tập thể những người lính Tây Tiến xuất hiện với vẻ đẹp đầy chất bi tráng:
Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc
Quân xanh màu lá dữ oai hùm
Mắt trừng gửi mộng qua biên giới
Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm
Quang Dũng đã chọn lọc những nét tiêu biểu nhất để tạc nên bức tượng đài tập thể, khái quát được gương mặt chung của cả đoàn quân. Những cái đầu không mọc tóc, cái vẻ xanh xao vì đói khát, vì sốt rét vẫn toát lên vẻ oai phong, dữ dằn. Bên trong vẻ oai hùng ấy là những tâm hồn, những trái tim rạo rực, khát khao yêu đương.
Rải rác biên cương mồ viễn xứ
Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh
Áo bào thay chiếu anh về đất
Sông Mã gầm lên khúc độc hành
Trong âm hưởng vừa dữ dội, vừa hào hùng của thiên nhiên, cái chết, sự hy sinh của người lính Tây Tiến không bi lụy mà thấm đẫm tinh thần bi tráng.
Bài thơ khép lại bằng bốn câu thơ tô đậm thêm không khí chung của một thời Tây Tiến, tinh thần chung của những người lính Tây Tiến:
Tây Tiến người đi không hẹn ước
Đường lên thăm thẳm một chia phôi
Ai lên Tây Tiến mùa xuân ấy
Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi
Cái tinh thần “một đi không trở lại” thấm nhuần trong tư tưởng và tình cảm của cả đoàn quân Tây Tiến. Tây Tiến không chỉ là một bài thơ, mà còn là một bản hùng ca về những người lính quả cảm, một khúc ca về tình yêu nước và tinh thần lãng mạn cách mạng.
