“Tấp Tểnh” – một từ gợi lên sự chập chờn, không ổn định, nửa vời. Trong cuộc sống, chúng ta thường xuyên “tấp tểnh” giữa những lựa chọn, những ngã rẽ, những con đường chưa định hình. Bài thơ của Trần Tế Xương đã khắc họa một cách chân thực và hài hước cái sự “tấp tểnh” ấy trong bối cảnh thi cử thời xưa.
Tấp tểnh người đi tớ cũng đi,
Cũng lều cũng chõng cũng đi thi.
Hai câu thơ mở đầu đã phác họa một bức tranh biếm họa về sự a dua, theo phong trào. “Tấp tểnh” ở đây không chỉ là hành động bước đi mà còn là trạng thái tâm lý, một sự lưỡng lự, thiếu quyết đoán. Người ta đi thi, ta cũng đi thi, không cần biết mục đích, khả năng đến đâu. Cái “cũng lều cũng chõng” càng tô đậm thêm sự bắt chước, rập khuôn.
Tiễn chân, cô mất hai đồng chẵn,
Sờ bụng, thầy không một chữ gì.
Đến hai câu luận, chất hài hước càng được đẩy lên cao. “Cô” ở đây là vợ tác giả, người đã phải tốn tiền bạc để lo cho chồng đi thi. Nhưng trớ trêu thay, “thầy” (tức tác giả) lại “không một chữ gì” trong bụng. Sự tương phản giữa cái giá phải trả và cái thu được tạo nên một tiếng cười chua chát. Đây cũng là một lời tự trào về bản thân, về sự học hành hời hợt.
Lộc nước còn mong thêm giải ngạch,
Phúc nhà nay được sạch trường quy.
Hai câu thực thể hiện một niềm hy vọng mong manh, một sự “tấp tểnh” giữa hy vọng và thất vọng. “Lộc nước” và “phúc nhà” là những ước mơ về sự thành đạt, về việc vượt qua kỳ thi. Tuy nhiên, ẩn sau những mong ước ấy là một thực tế phũ phàng, một sự bất lực trước hệ thống thi cử đầy rẫy những bất công.
Ba kỳ trọn vẹn, thêm kỳ nữa,
Ú ớ u ơ ngọn bút chì!
Hai câu kết là một sự thất vọng tràn trề, một sự “tấp tểnh” đến mức bất lực. Việc thi thêm kỳ nữa (kỳ “quốc ngữ” viết chữ a, ă, â…) chỉ càng làm tăng thêm sự lố bịch, tủi nhục. “Ú ớ u ơ ngọn bút chì!” là một tiếng than ai oán, một sự bất mãn sâu sắc đối với thời cuộc.
Bài thơ “Tấp Tểnh” không chỉ là một bức tranh biếm họa về thi cử thời xưa mà còn là một lời cảnh tỉnh về sự học hành, về sự a dua, về những ước mơ viển vông. Cái “tấp tểnh” ấy vẫn còn tồn tại trong xã hội ngày nay, trong những con người thiếu định hướng, thiếu mục tiêu, sống một cuộc đời nửa vời.
