Mùa thu, nguồn cảm hứng vô tận cho thi ca. Nếu Nguyễn Khuyến khắc họa bức tranh thu làng quê chân thực, thì các nhà Thơ Mới lại mượn cảnh thu để gửi gắm tâm trạng. Chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến là một cống hiến xuất sắc, mỗi bài là một phác thảo hội họa phương Đông tinh tế. Thu vịnh khái quát đặc điểm mùa thu, Thu điếu tập trung vào không gian ao thu, còn Thu ẩm quan sát cảnh thu ở nhiều thời điểm.
Trong Thu vịnh, Nguyễn Khuyến đã vẽ nên bức tranh thu rộng lớn với bầu trời cao vời vợi, xanh thăm thẳm. Khóm tre xa xa lả ngọn theo gió thu, càng tô đậm thêm sắc thu tĩnh lặng.
Đối chiếu với trời thu là sông thu, với đáy nước long lanh in trời, tạo nên ảo ảnh khói sóng mênh mông. Trăng thu sáng dịu, trong trẻo, là người bạn tri kỷ của thi nhân. Hoa thu là hoa cúc, loài hoa quý chọn mùa thu để khoe sắc. Tiếng ngỗng trời vọng lại từ không trung, nâng tầm cao rộng của không gian.
“Nhân hứng” vẽ nên bức tranh thu, nhà thơ chợt tỉnh và “thẹn với ông Đào” vì mình từ quan muộn. Với Thu vịnh, ta cảm thu bằng “nhân hứng”, còn Thu điếu mang đến thú vui câu cá giản dị mà hấp dẫn.
Trong Thu điếu, ông đẩy thuyền xa bờ, đắm mình trong thiên nhiên bao la. Bài thơ chủ yếu ghi nhận những quan sát và cảm nhận của nhà thơ về cảnh vật. Ao thu lạnh lẽo, nước trong veo. Thuyền câu nhỏ bé giữa không gian bao la khiến ngư ông cảm thấy mình nhỏ bé trước tạo hóa.
Mặt nước ao thu phẳng lặng, trong xanh. Gió thu khẽ gợn sóng, đưa chiếc lá già lìa cành. Sau khi buông câu, nhà thơ ngẩng đầu nhìn trời và làng mạc. Tầng Mây Lơ Lửng Trời Xanh Ngắt, đường đi lối lại trong thôn êm đềm u tịch. Nhà thơ “tựa gối ôm cần”, chìm đắm vào cảnh vật.
Câu kết thúc “Cá đâu đớp động dưới chân bèo” đưa nhà thơ về cõi thực. Với Thu ẩm, Nguyễn Khuyến đưa ta đến nhiều thời điểm khác nhau để cảm nhận vẻ đẹp mùa thu.
Thu ẩm thường diễn ra trong ngôi nhà tranh sâu trong làng vào buổi chiều, đêm tối hay đêm trăng. Một đêm không trăng tối tăm, ánh sáng đom đóm lập lòe. Một đêm khác trăng soi vằng vặc. Một buổi chiều tỏa ra làn khói lam chiều. Một buổi chiều khác, da trời ửng màu biếc bao la vô hạn, không còn tầng mây lơ lửng.
Phần kết, tác giả gửi gắm tâm sự: “Mắt lão không vầy cũng đỏ hoe… Độ năm ba chén đã say nhè”. Nguyễn Khuyến uống rượu để tiêu sầu, nhưng sầu đâu có dứt. Tâm sự nước non đầy vơi chi phối cả cuộc đời và cảm hứng thơ văn của tác giả.
Ba bài thơ thu là những viên ngọc quý trong vườn thơ Việt Nam, đậm đà màu sắc quê hương đất nước. Hình tượng và ngôn ngữ thơ đạt đến đỉnh cao của sự giản dị mà đầy chất thơ. Nguyễn Khuyến đã Việt hóa thể thơ Đường đến kì tài.
