Quan niệm “Tam Giáo Đồng Nguyên” (三教同源), hay ba tôn giáo (Nho giáo, Đạo giáo và Phật giáo) có chung một nguồn gốc, thường được nhắc đến như một đặc điểm định hình xã hội Việt Nam trong quá khứ. Tuy nhiên, liệu đây có phải là một niềm tin đã ăn sâu vào tâm thức người Việt từ bao đời nay?
Thực tế, việc chúng ta, những “người quan sát bên ngoài,” có thể nhận thấy sự hiện diện của cả ba tôn giáo trong đời sống người Việt không đồng nghĩa với việc người xưa coi trọng chúng một cách bình đẳng. Cho đến thế kỷ XX, Tam Giáo thường tồn tại theo một hệ thống thứ bậc nhất định. Mặc dù trong sinh hoạt hàng ngày, người dân có thể “sử dụng” các yếu tố từ cả ba tôn giáo một cách “bình đẳng” theo cách chúng ta nhìn nhận ngày nay, nhưng khi bàn về Tam Giáo, họ thường bộc lộ một sự lo lắng nhất định.
Điều này thể hiện rõ trong các cuốn sách đạo đức (thiện thư 善書) phổ biến vào thế kỷ XIX. Lời bình luận từ lời tựa của cuốn Tạo Phúc Bảo Thư 造福寳書 (1884) là một minh chứng:
“Nho thư ngôn nghĩa lý. Nghĩa lý phi cao minh bất năng tri. Đạo Thích ngôn họa phúc. Họa phúc tắc ngu lỗ giai khả hiểu. Tử đệ cao minh thiểu, ngu lỗ đa. Hiểu chi dĩ nghĩa lý, nhi quá nhĩ triếp vong. Bất nhược dụ chi dĩ họa phúc, nhi truất nhiên tri cụ dã.”
Tạm dịch: “Sách của nhà Nho nói về nghĩa lý. Nghĩa lý nếu không phải người cao minh thì không thể hiểu. Đạo và Thích nói về họa phúc. Họa phúc thì kẻ ngu dốt cũng có thể hiểu. Con em cao minh thì ít, ngu dốt thì nhiều. Dạy chúng về nghĩa lý thì chỉ lọt qua tai rồi quên. Chi bằng răn dạy chúng bằng họa phúc, thì chúng sẽ sợ hãi.”
Tác giả bộc lộ một sự lo lắng. Ông tự nhận mình là người theo Nho giáo, và nhận thức được rằng với tư cách đó, ông không nên can dự vào những việc liên quan đến Đạo giáo hay Phật giáo. Do đó, ông cố gắng biện minh cho hành động của mình bằng cách chỉ ra rằng những tư tưởng của Đạo giáo và Phật giáo hữu ích trong việc giáo dục “kẻ ngu dốt.”
Một mặt, chúng ta có thể thấy đây là một ví dụ về người tin rằng “Tam Giáo Đồng Nguyên” vì ông tin rằng những lời dạy của Đạo giáo và Phật giáo cũng có thể cải tạo con người. Tuy nhiên, rõ ràng ông không thực sự tôn trọng những lời dạy đó. Và trong lịch sử, có thể tìm thấy nhiều ví dụ tương tự. Thực tế, trước thế kỷ XX, những ý tưởng như vậy là chuẩn mực.
Vậy điều gì đã thay đổi?
Tôn giáo Cao Đài đóng một vai trò quan trọng. Ý tưởng rằng Cao Đài xây dựng dựa trên truyền thống lâu đời về sự tôn trọng bình đẳng đối với Tam Giáo là trung tâm của tôn giáo này. Có lẽ ban đầu, đằng sau việc quảng bá ý tưởng này cũng là một sự lo lắng. Là một tôn giáo mới, Cao Đài cần hợp pháp hóa bản thân. Bằng cách quảng bá ý tưởng rằng mình là người thừa kế một truyền thống lâu đời về “sự hòa hợp và khoan dung tôn giáo,” Cao Đài đã đạt được tính hợp pháp cho bản thân, điều mà tôn giáo này không nhất thiết có được khi mới bắt đầu.
Hơn nữa, việc Nho giáo mất vị thế thể chế vào thế kỷ XX cũng đồng nghĩa với việc những tiếng nói như trong lời tựa trên ngày càng ít đi, và điều đó cũng cho phép quan điểm của Cao Đài về vai trò lịch sử của Tam Giáo được chấp nhận rộng rãi hơn.
Cuối cùng, đó là vai trò của chủ nghĩa dân tộc. Tam Giáo cũng tồn tại ở quốc gia láng giềng phía bắc Việt Nam. Chủ nghĩa dân tộc Việt Nam hiện đại cần tìm ra những “đặc điểm Việt Nam” đặc biệt trong di sản mà họ chia sẻ với người láng giềng phương bắc. Một cách để làm điều này là nói rằng xã hội “Việt Nam” được đặc trưng bởi ý tưởng “Tam Giáo Đồng Nguyên” và ngụ ý rằng ở phương bắc, “Nho giáo” chiếm ưu thế. Một lần nữa, động lực đằng sau việc nói điều này xuất phát từ một cảm giác lo lắng.
Sự lo lắng đóng một vai trò rất lớn trong cuộc sống của chúng ta, và nó luôn như vậy. Tuy nhiên, đó là một trong những điều mà nhiều nhà sử học cảm thấy “xấu hổ” và đã chọn không nói về nó. Tuy nhiên, khi nhìn vào quá khứ, rất dễ dàng để tìm thấy nó.
