Tố Hữu, người con ưu tú của dân tộc, đã đi xa nhưng di sản thơ ca và tư tưởng cách mạng của ông vẫn sống mãi trong lòng người Việt. 10 năm sau ngày ông qua đời (9/12/2002 – 9/12/2012), chúng ta cùng nhau nhìn lại cuộc đời và sự nghiệp lẫy lừng của nhà thơ để hiểu rõ hơn về tầm vóc vĩ đại của một con người “Sống là cho, chết cũng là cho.” (Tạm biệt).
Đời thơ Tố Hữu gắn liền với sự nghiệp cách mạng, một sự kết hợp nhuần nhuyễn và độc đáo. Con đường đến với cách mạng cũng là con đường khai mở cho sự nghiệp văn chương.
Con đường cách mạng của Tố Hữu bắt đầu từ Đoàn Thanh niên Dân chủ, nơi ông hăng hái tuyên truyền lý tưởng cách mạng trong quần chúng, tham gia các cuộc biểu tình lớn. Được sự dìu dắt của các bậc tiền bối như Lê Duẩn, Nguyễn Chí Diểu, Tố Hữu đã dấn thân vào con đường đấu tranh giải phóng dân tộc. Ông từng bị bắt, bị tù đày, tra tấn dã man nhưng vẫn giữ vững khí tiết của người cách mạng. Sau khi vượt ngục, ông tiếp tục hoạt động bí mật, lãnh đạo cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền và trở thành Bí thư Tỉnh ủy đầu tiên của Thanh Hóa. Từ đây, người chiến sĩ cách mạng Tố Hữu đã trở thành một nhà lãnh đạo tài ba.
Tập thơ đầu tay “Từ ấy” của Tố Hữu đã thể hiện rõ tiến trình từ “Máu lửa” đến “Xiềng xích” và cuối cùng là “Giải phóng”. Tập thơ không chỉ là tiếng nói đấu tranh cho sự nghiệp cách mạng mà còn là sự khẳng định cho một nền văn chương chân chính. Qua những cuộc tranh luận thơ ca với các nhà thơ khác như Chế Lan Viên, Nam Trân, Khái Hưng…, Tố Hữu đã sớm đưa ra những luận điểm về văn học cách mạng mang đậm tư tưởng Hồ Chí Minh. Ngay từ thời điểm đó, Tố Hữu đã được tôn vinh là “nhà thơ của tương lai”.
Ba mươi năm kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ (1945 – 1975) là giai đoạn Tố Hữu tiếp tục dũng tiến trên con đường đã chọn. Sự nghiệp chính trị của ông phát triển mạnh mẽ, trở thành một chính khách lớn, một học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, giữ vị trí lãnh đạo cấp cao. Thơ ca của ông trong giai đoạn này thực sự là một hình mẫu cho hoạt động cách mạng. Các tập thơ “Từ ấy”, “Việt Bắc” đều trải qua những cuộc “thử lửa” trong dư luận nhưng cuối cùng đã được khẳng định và vinh danh bằng Giải thưởng văn học. Từ một chiến sĩ trên mặt trận văn nghệ, Tố Hữu đã trở thành một tư lệnh chỉ đạo chiến đấu kiên cường.
Những năm sau 1975, Tố Hữu vẫn kiên trì con đường hoạt động cách mạng và sáng tác thơ ca theo tiến trình đổi mới và hội nhập của đất nước. Ông luôn giữ vững lòng trung thành, niềm tin mãnh liệt vào con đường mà Đảng đã lựa chọn. Thơ ca của ông trong giai đoạn này mang một màu sắc mới, thế sự hơn nhưng vẫn giữ được âm hưởng hào hùng, sử thi. Như ông viết: “Đâu phải đường xanh. Đường qua máu chảy” và “Đường Hồ Chí Minh rộng mở thênh thênh”. Đó là con đường của cách mạng và cũng là con đường của thơ ca. Cho đến những ngày cuối đời, ta vẫn thấy những vần thơ chiêm nghiệm sâu sắc của Tố Hữu: “Tám mươi càng quý bạn hiền/ Tình thơ càng nặng tơ duyên với đời”. Câu thơ “Trăm năm duyên kiếp Đảng và Thơ đã từ lâu” đã đi sâu vào trái tim của bao thế hệ người Việt Nam.
Vào tuổi “cuối thu”, khi rời xa chính sự, với tư cách là Phái viên Trung ương, Tố Hữu đã cảm nhận được sự “bồi hồi” trong cuộc “hành hương” (Phồn Xương). Đó là cuộc hành hương mới vào đời và vào thơ. Sáng tác của ông trở nên đời hơn và cũng thơ hơn, mang một màu sắc lãng mạn mới, một chiều sâu triết lý nhân sinh mới. Cái tôi thi sĩ của ông được bộc lộ rõ ràng hơn bao giờ hết. Ông viết nhiều hơn, tình cảm hơn, đủ mọi cung bậc, đặc biệt là sự thấm thía cái cô đơn thế sự và chạm đến cả cái cô đơn bản thể qua trải nghiệm cuộc đời. Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhấn mạnh là sự kết hợp hài hòa và tương tác giữa hai con đường cách mạng và thơ ca.
Sự kết hợp đặc biệt và hiếm có của Tố Hữu thể hiện ở việc làm cách mạng bằng thơ, và làm thơ như một hoạt động cách mạng sinh động và tươi đẹp. Ông sáng tác thơ trong mọi hoàn cảnh, vượt lên mọi khó khăn, trở ngại và hiểm nguy.
Sự tương tác giữa cách mạng và thơ ca cũng mang lại hiệu quả to lớn. Hoạt động cách mạng giúp nâng cao tầm tư tưởng và nghệ thuật cho thơ ca, đồng thời hoạt động thơ ca lại hỗ trợ cho hoạt động cách mạng trở nên sinh động, mạnh mẽ và khí thế hơn.
Mười năm nhìn lại để thấy những trăm năm tới. Tố Hữu đã được định vị một cách chắc chắn trong lịch sử cách mạng và lịch sử văn học dân tộc. Các thế hệ bạn đọc hôm qua, hôm nay và ngày mai đã, đang và sẽ đọc Tố Hữu. Bởi lẽ, nhà thơ lớn của nhân dân đã mở ra một “Con đường Tố Hữu” trong lòng người, một con đường của thiên lương và văn hóa sáng ngời mãi mãi.
